Maule, 1892. Oito mulleres alpargateras do val de Salazar dirixíronse ás súas casas desde a capital de Zuberoa, pero no camiño, en Larrain, foron sorprendidas pola neve e todas foron asasinadas polo frío. Do oito chegáronnos sete nomees: Felicia Juanko, Felipce Landa, Dores Arbe, Xusta Larrea, Felipa García, Agapita Sirón e Francisca Narbaiz.

Este oito chicas eran “golondrinas” ou “ainaras”, mulleres novas dos vales do Roncal, Salazar e Ansó de Aragón, que cada ano entre 1850 e 1930 percorrían o camiño dun lado a outro dos Pireneos, para pasar o inverno nas fábricas de alpargatas de Maule e os seus arredores. Partían, como golondrinas, no outono, en outubro, e na primavera, volvían a casa cara a maio.

Pero estas oito mozas, ao parecer, tentaron en pleno inverno volver a casa e non conseguiron o obxectivo. A prensa de ambos os lados da fronteira foi informada do sucedido. A revista Escualduna, o 2 de febreiro de 1892, expresou a súa desgraza:

“No último episodio da enfermidade e da nevada, unha gran desgraza produciuse máis aló de Larrañaga. Desde primeira hora da mañá, oito nenas novas españoul infláronlles desde Maoule os seus pantalóns en abóiaa e a alegría no corazón, e fóronlles etcheat, Españalat”. Pero no camiño caeu a neve: “A gárgola comeza a nevar, como nunca fixen eu mesmo, como un doce ichousi, no interior dun nu de hachis bendeciendo a cinco. Alí as raparigas volvéronse tolas, non por diante, nin por detrás. Colleu fríos e matounos. O corpiño do seis figuraba xa no ceo, cargado de nubes. Que fixeron os outros dous? As nenas Gaicho!”.

Fai catro ou cinco anos o presidente da Xunta de Salazar, Gustavo Goiena, Jone Villanueva, Ritxi Lizartza e outros, tras ler as noticias sobre o caso, decidiron investigar máis en profundidade o tema. Neste esforzo contaron coa axuda doutros moitos: Patxi Iriarte, Xabier Diaz, Elena Verme, Dominique Hastoy, Joël Larroque… Pero en balde. Nin sequera conseguiron saber cales eran os países de orixe das mozas.

Pero se deron conta de que a maioría das fontes non dubidaban do que recolleran na prensa da época, que consideraban certo a morte de oito delas. Ademais, observaron que o suceso se asociaba coa orixe da danza: as mozas empezan a bailar collidas da man, collidas da man, representando as golondrinas que morreron de frío. Acudiron a José Antonio Urbeltz, creador da coreografía, para preguntarlles por iso, pero el díxolles que non había ningunha conexión.

Egia en Le Réveil Basque

Ao final, en marzo deste ano, Ritxi Lizartza atopou unha noticia do semanario bilingüe Le Réveil Basque que desmentía as crenzas habidas até entón. É certo que ao principio o oito foron declarados mortos, pero todos lograron regresar sans e salvos aos seus pobos de orixe. Unha persoa faleceu na zona de Larraine tras saír de Maule, cando se atopaban de camiño a Santiago de Compostela. Os datos confundíronse e a traumática noticia difundiuse a toda velocidade.

Os investigadores tamén atoparon a orixe dalgunhas das golondrinas: Agapita era de Izalzu, Felipce Landa de Esparza, e Dores Arbe, Xusta Larrea e Felipa García de Ochagavía. O achado foi dado a coñecer no número de agosto da revista Mendixut do Pirineo navarro, e, ademais de destacar que aínda teñen algo que investigar, realizaron a seguinte reflexión: “É perfectamente lícito e necesario dramatizar, idealizar ou poetizar algúns feitos e historias para dar carácter a unha comunidade. Pero sendo sempre consciente de cales desas historias están baseadas en feitos reais”.

O sucedido con Oitavo deixa claro que as fake news non son un asunto de hoxe e, sobre todo, os casos desgraciados que pon de manifesto a vulnerabilidade das mulleres propáganse con gran facilidade.