Hai case dez anos que che escoitei por primeira vez reflexionando sobre este tipo de temas, concretamente en 2015, no curso Lectura do conflito de EH cara á paz feminista do futuro. Xa estaba a investigar?
Xa sabía que quería facer unha tese respecto diso. Non tiña claro o que buscaba, tiña máis unha ferida, un malestar, unha preocupación. Sabía que a miña vivencia non era só miña, senón de moita xente, tiña terminada a miña carreira de sociología, estaba en plena actividade militando en Zumalabe [Fundación Joxemi Zumalabe], e logo era o contexto do fin da loita armada, con todo o que iso significa. Había un ambiente no que poder falar de temas que até entón non se abordaron.

Eu vivín ese curso como un fito.
Lembro este curso como un xantar colectivo, sentín moi contento e á vez moi incómodo nalgúns momentos, sentín que algunhas miradas feministas non entendían a motivación dalgunhas mulleres que habemos ou somos parte da esquerda abertzale, nin o que nos deu na vida, nin como valoramos as cousas. Entón, por unha banda, sentíame fóra do relato que a esquerda abertzale fai de si mesma e…

Era esa a ferida?
Iso era unha ferida, outra ferida era a represión do Estado español, unha puñalada absolutamente machista nuns parámetros violentos; e logo outra ferida que non é comparable pero si unha incomodidade importante, deime conta de que tamén desde o feminismo pódese mirar diferente, onde está a nosa mirada?

Que estudou exactamente?Ao redor da
década de 1990 fixen unha análise feminista das vivencias das mulleres que empezaron a participar en distintas organizacións da esquerda abertzale ou en varias delas e en ETA, grupo armado. Seguín a traxectoria da súa biografía: o proceso de politización, que comeza na infancia, o compromiso político, a súa participación sociopolítica, armada nalgúns casos, e as cousas que viviron como consecuencia diso, en moitos casos, a detención, a tortura ou a tortura, o cárcere, a posprisión e a mirada actual.

Fixo entrevistas para iso?
Fixen dezaseis entrevistas, pero dous retiráronse ao longo da investigación, o cal é moi significativo, porque ven as condicións que hai para falar do tema en xeral e as condicións que ten cada un. Ademais das entrevistas, tamén recibín as declaracións públicas, conferencias, etc. destas mulleres.

Como viviches as conversacións?
Coñecía á maior parte dos entrevistados. A miúdo nesta comunidade de mulleres ocorre que falamos moito dalgúns temas, pero igual no patio do cárcere, non nos espazos formais. Cando saímos publicamente por primeira vez á rúa a finais de 2016 co manifesto Hemen Gaude, foi un fito: até entón nos espazos informais e, por tanto, levabamos á formalidad e ao espazo público aquilo que falaramos como algo persoal ou secundario. Na tese, algo parecido. Ofrecémonos tempo para falar diso, pero cunha gravación no centro, é dicir, para analizar, non para baleirar as entrañas. Logo houbo unha chea de risas, houbo pranto, houbo moita ansiedade… Pero foi bonito. Fermosos diálogos entre irmás políticas.

Unha vez recompilado o material, púxose a analizar iso, que conclusións sacou? Que destacaría?
Unha chea de cousas. Pero unha cousa é, por exemplo, a falta de visibilidade: ás veces dá a impresión de que non estivemos, ou cando estivemos ou cando se nos dá a luz, dásenos só en determinados parámetros.

En que parámetro?
Por exemplo, no que á represión refírese, igual tomamos visibilidade no tema da tortura, pero non estamos aí á hora de analizar a achega da militancia ou de facer historia dos presos políticos. Outra cousa é que moitas veces as mulleres tamén falamos de cousas diferentes, tivemos outras encrucilladas, e aí hai un contido moi interesante para mirar o conflito desde outro lugar e poder traballalo desde unha mirada feminista. Tentei facer iso, pero non fixemos máis que empezar o camiño, e falo colectivamente porque non son o único que o fai desde esa mirada. Diría que a miña achega é que estas mulleres estiveron ou estivemos entre os diferentes réximes de xénero. No conflito, á fin e ao cabo, existía o lugar que ocupaban as mulleres na sociedade vasca, o lugar que ocupaban as mulleres na esquerda abertzale, e como situaban á muller nos dispositivos estratéxicos represivos, especialmente no Estado español. Entón, as mulleres militantes habemos feito o camiño na resposta aos diferentes réximes, no exercicio desas opcións, e creo que ás veces non se tivo en conta.

Que sentes que se xulga de forma moi parcial?Para
min ás veces non se diferencia a esquerda abertzale (ou o movemento que levou a cabo a estratexia político-militar) do conflito político-armado, e hai máis actores no conflito. Nun conflito hai interaccións que producen resultados diferentes. Pois cos réximes, a participación sociopolítica e armada no conflito non só deuse segundo as condicións da esquerda abertzale, senón que tamén a estratexia represiva ha debuxado o terreo de xogo e as condicións da nosa sociedade. Entón, non telas en conta pode supor unha mirada parcial e interesada. E eu creo que é importante mirar esas interaccións.

Outra cuestión que analizou é como afectou o conflito de xénero o que se denominou conflito vasco e viceversa. Que viu vostede?
Diría que a loita nacional ha facilitado e impulsado o compromiso político das mulleres e a organización das mulleres. O conflito vasco ha politizado a unha infinidade de mulleres e o seu compromiso levoulles a ter unha maior lexitimidade social no futuro. A politización, o compromiso político e a lexitimidade social ou a autoridade non son, nin sequera hoxe, o lugar e a práctica que o sistema de xénero dá ás mulleres.

En canto á represión, destacaría a presenza da ideoloxía de xénero do franquismo nos dispositivos represivos do Estado español, tanto na tortura como na política penal. No proxecto político que se chama España vin moi presente a actualidade do franquismo, e esa dimensión de xénero non se ten en conta hoxe en día.

Doutra banda, eu tentei evitar as victimizaciones, creo que a idealización e a victimización son moitas veces consecuencia da polarización política. Iso tráeo o conflito en por si e a violencia tamén, pero creo que hai que superalo. Dígoo sen idealización, pero desde un punto de vista feminista paréceme que é tremendo que neste país haxa itinerarios de mulleres, que non se coñecen, que non se recoñecen e que non se teñen en conta. Sería unha pena que ocorrese como na guerra do 36, non? A min paréceme que non estamos… non estamos na súa medida. O esforzo que se fixo para abrir o camiño, para contalo, e a súa recollida colectiva… están totalmente desequilibrados.

Terminada a tese, ten intención de difundila?
Non vou facer un libro, pero quero difundir os contidos. O meu obxectivo era reflexionar, unha reflexión crítica, para que a esquerda abertzale, os movementos populares, o movemento feminista, e por suposto, as persoas que están no mundo da investigación poidan coñecela. Pero non o farei nun único formato. Quero ir desenvolvendo aos poucos as partes da tese, en diferentes formatos, con varios membros, e sempre en colectivo. Non quero facer ese camiño só.

Á parte diso, para min hai un lugar onde se fai unha verdadeira difusión: á maioría das conferencias que me chaman, se podo, irei. Sempre en eúscaro, ligado á nosa comunidade de aquí. Para min o máis importante é estar aquí e na praza política crítica, digamos.

Estamos en 2024. Que camiño percorreu a análise feminista do conflito?
Teño unha sensación agridoce. Non é o que debería adiantarse, pero é certo que grazas ao esforzo, a valentía e o tempo dunha xente e dalgúns colectivos fíxose un camiño. Na tese recollín algúns fitos: Dous cursos da UEU, a iniciativa Hemen gaude, que fixemos as presas políticas; Emagine fixo a marcha penal feminista; Isto non é o noso curso de paz e publicación; As iniciativas do grupo feminista do Foro Social, Eu créoche, xornadas de xustiza feminista; O libro Argi eta txarrak; outros estudos que estiveron no camiño… É verdade que houbo un silencio académico por baixo da xerarquía, ese silencio é ese, ese silencio, ese silencio que está da parte da parte da parte da parte da parte da parte da parte da parte da parte académica.

Hai traballo e déronse pasos; agora, a min gustoume que os movementos populares houbesen feito outro sitio ao tema. Temos moito que facer, e a min iso apaixóname; eu vexo niso a miña militancia.

Ademais de militarche, reflexionaches sobre a militancia xunto a outros compañeiros no seo da Fundación Joxemi Zumalabe.
Aí sucedeu o que de súpeto se chamou crise da militancia despois de 2011, e fixéronse algunhas reflexións sobre como militamos, que modelo tivemos, etc. Eu quería discutir este tema. Chámoo discutir porque me parece unha forma de pensar xuntos, veño desa cultura política, tiña moitas ganas de manter o tema da cultura política, e Zumalabe ofreceume a oportunidade. Zumalabe ofreceume a oportunidade de militarme con militantes de esquerdas e feministas de familias políticas que non eran miñas e repensar xuntos diferentes ámbitos, e eu sitúoo como época na que crecín politicamente. Logo, ao fío dos modelos de militancia, fixemos un pouco de péndulo: cando estiveches nun extremo vasche ao outro extremo, e logo, seguindo adiante, vexo que hai unha crise de compromiso. Deixareino aí. Hai unha gran crise de compromiso, unha gran perda do colectivo, e o nininismo entrounos de cheo.

Queres dicir algo máis antes de pechar?
Deille pouca cana á universidade? Estou preocupado por iso. Chámame a atención o silencio e a falta de recursos na investigación respecto ao conflito vasco. Noutros países do mundo houbo e impulsáronse numerosos proxectos de investigación en procesos posconflicto, diversos, interdisciplinares e subvencionados. Nós non. Os procesos de solución das consecuencias do conflito están afectados pola necesidade de investigación. Non coñecemos moitas situacións e consecuencias.

No que se refire ao exercicio da universidade e da militancia, distinguirías que unha investigación sexa útil para o movemento X ou que a mesma investigación sexa unha acción militante dentro da universidade?
Temos que problematizar ese espazo entre universidade e militancia. Creo que hai un abanico enorme de sitios entre universidade e militancia, e cada un sitúase en diferentes lugares. Por unha banda, dentro da universidade hai que loitar polo poder, é marxinal, é abertzale tamén, sabemos cal é a situación do eúscaro na universidade, a triste influencia das tendencias neoliberais, entón hai que loitar con moitos poderes. Esa é a militancia que se pode facer dentro da universidade, creando e sindicando coñecemento, loitando polas condicións de traballo, creando novos grupos de investigación… aí está todo un campo.

Outra tarefa é a investigación para os movementos políticos ou populares. Outra opción é a de militarse fóra da universidade, como sempre se fixo, nun colectivo, e ter profesión na universidade, por tanto, a cabeza nos dous lugares. Hai moitos modelos, pero as condicións para levalos a cabo non son as mesmas, e ás veces paréceme que temos que ser máis estritos cando falamos dese lugar entre universidade e militancia. Por exemplo, a universidade che disciplina moitísimo, cámbiache os hábitos do tempo, os hábitos de relación, e é moi difícil manter as pernas na terra, ter tempo para militarche, ter tempo para traballar con calidade as relacións fóra da uni.

Última palabra: Sen liquen non hai paz. Na
miña tese utilicei os líquenes como a imaxe das mulleres represaliadas da esquerda abertzale: normalmente están no grupo, son o resultado dos procesos de simbioses –algas, fungos–, non son espectaculares pero sen o liquido non hai árbore, a súa achega é imprescindible, pero outros moitos sométenlles á sombra. Neste sentido, demos un lema entre risas: Sen liquen non hai paz, e paréceme que o espírito de esencia da tese é iso: dalgunha maneira están aí os líquenes e hai que observalos, non se poden eliminar, non se poden silenciar, e sen eles facer un camiño é claramente unha perda.