O equipo de antropoloxía forense de Uruguai dedica o traballo que acaba de presentar Aldabe ao cadáver atopado no Décimo cuarto Batallón de Infantaría. O cadáver foi destruído durante a ditadura. Co obxectivo de homenaxear colectivamente desde a arte, chegouse ao tema dos desaparecidos. “Trátase de mortes que se quedaron á deriva no noso territorio e na nosa historia e a procura de darlles visibilidade e espazo propio anímame a facer este traballo”, afirma ao preguntarse polo motivo do proxecto.

Utilizou terra de catro tombas do Batallón Décimo cuarto para construír un xardín que a destrúa e homenaxea á memoria dos enterrados. Na súa opinión, nestes 40 anos os restos transformáronse en terra, en compost, alimentaron a terra e de alí naceron novas flores. Sobre o proceso di: “Cada sepultura, cada ser humano foi moi singular; uns tiñan terra compacta, outro cal. A terra da tumba de Xullo Castro (1908-1977-2011) é, por exemplo, area. Xullo Castro era xornalista e mestre. Traballar coa terra da súa tumba fíxome moito eco desde que eu tamén son xornalista e profesor. Eduardo Bleier (1927-1976-2019) era amigo do meu avó e, nese caso, tocoume o corazón desde a tenrura. Ricardo Blanco (1938-1978-2012) era sindicalista e foi a admiración por el a que me fixo moverme. Por último, o corpo non identificado que representa este vestido sacudiume por completo, por ser muller e por estar embarazada cando foi asasinado.”

Aínda que quixo relacionar o terrorismo de Estado da ditadura uruguaia coa conxuntura actual, o proxecto foise tecendo en función das historias persoais de cada un dos desaparecidos. Son 196 (polo menos) as persoas que desapareceron da ditadura militar uruguaia e quixo falar da identidade de cada un deles e das súas achegas. Aínda que a obra tentou afastarse de ser unha historia de terror, a traxedia dos crimes contra a humanidade cometidos pola ditadura militar ha tido a necesidade de denuncialos e facelos presentes.

Polo lugar e data da presentación, a
obra non foi colocada de forma inesperada no Museo de Arte Indíxena de Precolombiano de Montevideo. A sede do Ministerio de Defensa estivo alí durante a ditadura, entre os anos 1973 e 1985, e nese lugar foron interrogados e exhumados decenas de uruguaios. O feito de que a memoria dos desaparecidos sexa trasladada a este museo, a súa presenza nel, foi un xesto artístico moi significativo, ao mesmo tempo que unha demanda de xustiza.

Tampouco é casualidade que a data na que presentou a obra. A mobilización nacional, organizada anualmente polas colectivo Nais e Familiares de Uruguaios Detidos Desaparecidos (Nai e familiares de detidos e desaparecidos), virou ao redor da histórica Marcha do Silencio. A multitudinaria manifestación reclama que se aclaren as desaparicións e asasinatos ocorridos durante as ditaduras que impulsaron no contexto do Plan Cóndor en Uruguai e América do Sur. Baixo a lema Exijimos respostas (Eles saben onde están. Queremos respostas).

Identificación De
forma paralela co mural “Amelia Sanjurjo 1936-1977-2024”, entre a multitude que se congregou na Universidade da República de Montevideo, a homenaxe e funeral público que hoxe organizou a asociación Nais e Familiares de Uruguaios Detidos Desaparecidos, tróuxome a este cartel.

Chámanme a atención tres datas do cartel: o primeiro número é o ano do nacemento de Amelia Sanjurjo; o segundo ano que foi asasinado polos militares da ditadura por pertencer ao Partido Comunista de Uruguai; e o terceiro que regresou ao pobo. Así o sentiu a sociedade uruguaia ao identificar o cadáver de Amelia.

Amelia Sanjurjo Casal atópase entre as tumbas que atopou no Décimo cuarto Batallón de Infantaría. Dúas semanas desde que Manuela Aldabe sacase á luz a obra que reivindica a identificación do cadáver e realizásese a Marcha do Silencio. Nela estamos todas foi transformada pola evolución da historia e pola vontade comprometida dos militantes que reclaman memoria e xustiza. O vestido ten agora o cartel de “Amelia Sanjurjo 1936-1977-2024”.

"Os que lle enterraron non dixeron onde estaba nin quen era. Traballei cun corpo que non tiña nome e, durante a exposición, ao conseguir que os científicos que traballaban o tema soubesen quen é e á hora de facer pública a súa identidade, quizá haxa unha acción psicomágica que nos permita seguir crendo que é posible transformar o mundo. Creo que iso é fundamental na arte. Temos límites en todas as zonas que vivimos, non na arte. A arte, cando ten detrás un movemento político que lle dá músculo, todo é posible”, explicou.

E agora que?
Aldabe espera que a xente acuda á exposición cunha listaxe dos nomes e apelidos dos desaparecidos pola ditadura uruguaia para formar parte do relato histórico de Uruguai. Así mesmo, pretende que os fíos do “sangue” da obra de arte leven unha sensación de esperanza que nace con eses fíos, que termina cun vestido que voa e que está rodeado de flores, neste exercicio de memoria e presenza. Por outra banda, coñecendo a identidade do cadáver, confía en poder iniciar unha investigación que aclare o sucedido e faga xustiza a Amelia.

Preguntado polos seguintes pasos, Aldabe di: “Agora, seguramente, traballarei con Amelia, porque nesta obra non sabía que era Amelia Sanjurjo. Esta será, agora si, a obra de arte para Amelia. A súa terra irá a un pequeno xardín que se atopa no Parque da Memoria, o Museo da Memoria de Montevideo, onde hai outras fosas e onde creceremos plantas. Amelia volve a casa, á familia, ao pobo”.