O resultado da análise das memorias do pai é o seu artigo robusto: Guerra Civil: Trauma, duelo e memoria en testemuños autobiográficos. Os milicianos Juan Azkarate e Luís Ariznabarreta na fronte norte. A páxina web da Fundación
Sancho o Sabio xa está a disposición de quen queira lela. Foi durante a pandemia, na primavera de 2020. Mentres limpabamos o faiado da casa paterna, atopamos os manuscritos do noso pai, dedicados á guerra de 1936. O seu pai era Luís Ariznabarreta Zubiaurre, do caserío Espilla de Soraluze. Durante a guerra estivo no batallón Amuategi, miliciano, durante quince meses. Nos papeis do seu pai temos o testemuño directo da época: cronoloxía do seu paso pola fronte, prisión, documentos militares, fotos, lista de morréronos por causas descoñecidas, nomes dos soldados, versos... e dúas curiosidades: Un chinés no exército vasco, e Rusos e chineses no exército vasco.

Contaba o seu pai algo da guerra de España?
Si, sempre! En tempos, nos fins de semana, na nosa casa alargábanse as comidas, os pais púñannos na mesa e obrigábannos a estar no faladoiro. O meu pai contaba ao longo deses intervalos a súa historia da guerra, de anécdotas. Non nos falaba directamente da crueza nin da dor da guerra, pero si de maneira indirecta ou intermitente... Silenciou moitas cousas, pero diría que ese silencio nos transmitiu a súa dor.

Vostedes, aínda que o seu pai non mencione as maiores crueldades da guerra, si que asimilan a dor que el sufriu?
Eu creo que si. Por exemplo: o noso pai faleceu en 2003, despois de pasar o último ano enfermo, aos 88 anos, en paz. O tema da memoria histórica comezou a traballarse con forza co novo século, xa que se desobedeceron. Cando me decatei deles, as bágoas acudían a min, sentíame conmovido. "Serán a morte e o duelo do meu pai!", pensaba entón, pero agora sei que non era o duelo, senón a dor da guerra que el transmitiunos. En casa sempre estivo presente a guerra e a dor da guerra.

En canto aos papeis que atopei despois da morte do meu pai, máis presente era a guerra!
Pero ata que lin eses papeis e coñecín o que foi a guerra, non me dei conta do traumático que era a guerra, o que sucedeu na Guerra Civil española. Despois de ler o do meu pai, fun á biblioteca da Fundación Sancho o Sabio de Vitoria e lin moito da guerra, e na biblioteca da miña casa teño todo un estante cheo de libros e informacións de guerra. Agora, en Gaza, vexo que a guerra se repite, e que as guerras se teñen que parar, non sei como, pero que hai que parar. Eu, por exemplo, escribín o meu artigo contra a violencia e a guerra.

Linche no artigo que a miña nai tamén se puxo mala. Aquilo era Rosario Orbea Gallastegi.
Fora un neno de guerra que contaba as súas nas tardes da nosa casa, e non calaba. Direiche máis: tamén lle fixen a gravación. É marabilloso, fala da súa vida e da guerra, entre outras cousas. A nosa defunta nai era moi alegre e contaba moitas aventuras da guerra, todas crúas. Eran tres irmás e estiveron en Saint-Étienne (Francia) coa súa nai. Escribirei tamén sobre a miña nai, estudarei a súa historia e deixareina escrita para os nosos descendentes.

En moitas casas non se contou a guerra. No pasado, tanto o meu pai como a miña nai contaron... Iso non quere
dicir que llo contasen todo. Eu non sabía que o meu pai se tomou as armas. Fun un pouco parvo niso, porque é a guerra. Os nosos pais fixeron resistencia e defensa. Unha das partes atacou e a outra, resistencia e defensa. Hai que matizar. Pero, naturalmente, as dúas partes actuaron. Con todo, o meu pai non nos contaba historias de armas. Graveille ao meu pai varias historias, pero ningunha da guerra. Cando atopamos os seus papeis na bufarda interesoume moitísimo.

Entre outras cousas, cursou estudos de antropoloxía. Como puido vostede escribir sobre o seu pai, un home tan achegado? Nunha
época, os investigadores dicían que cando existe unha gran proximidade afectiva entre o autor e o obxecto do estudo non se pode escribir con obxectividade. Na antropoloxía actual, pola contra, considérase que esta proximidade pode ser enriquecedora, xa que entran en xogo moitos elementos que non son tidos en conta por unha investigación convencional: interese, emocións, matices... Por outra banda, por obxectividade, hoxe sabemos que a obxectividade non é unha realidade inmutable, unha cousa fixa. A obxectividade é, sinxelamente, o camiño das intencións do autor. Trátase de realizar unha investigación próxima e, ao mesmo tempo, manter a distancia analítica.

Obxectividade desde a subjetividad...
Aí entra o meu subjetividad e a subjetividad do noso pai. O importante, con todo, é analizar as cousas con honestidade. Eu desde a miña primeira liña de traballo digo quen son, de quen son a filla, cales son os meus estudos, cales son as miñas preguntas e os meus obxectivos. Se alguén le o meu traballo, desde o primeiro momento saberá quen está a escribir, por que e para que. Estou a tratar de non enganar a ninguén.

Dis que fixeches unha gravación ao teu pai, aínda que non chegaches a preguntar pola guerra. Con todo, tamén lle fixeron a gravación.
Tras a morte de Franco, Carlos Blanco Olaetxea fíxose cargo da banda a principios dos anos 80. Na guía da Guerra Civil do Goberno Vasco atopei unha referencia á gravación do meu pai. Tiven unha sorpresa, unha sorpresa agradable e fermosa. Ten unha duración de 90 minutos e está situado no Arquivo Histórico de Euskadi. O meu pai escribiu nun caderno e quedou asombrado, dicindo que nunca crería que chegase ese día, que moitos anos despois viña alguén a gravar coa guerra. Creo que iso axudou en parte a superar o trauma da guerra. E, por outra banda, escribir tamén lle axudou moito. Tamén a música. A guitarra, o canto, a creación de versos... resultoulle moi terapéutico.

Hoxe en día fálase do valor terapéutico de escribir en relación á escritura.
Iso é o que din, si. Eu coñecín ao noso pai sempre escribindo. Mesmo cando fósemos de pequeno ao monte, o meu pai collía un anaco de papel, ou o envoltorio dunha tableta de chocolate, e escribiría algo. Ás veces gardaría eses papeis e ás veces tiraríaos. Non o sei. Pero si creo que a escritura foi moi terapéutica, tan terapéutica como andar en grupo, porque cantaba nun coro –así cantaba en eúscaro– e participaba nun faladoiro de gudaris ou milicianos para falar de guerra e política.

Reuníanse en sociedade e falaban da guerra. Nas sobremesas de outrora tamén vos contou cousas e contos á familia. Pero nos dixeches que non chegaches a gravar nada específico sobre a guerra.
É verdade. Terminei os meus estudos de Antropoloxía o ano en que o meu pai morreu, e díxenme: “Isto é unha marca!, non lle gravei ao meu pai en guerra!”. Sentía. Ao mesmo tempo que a pena, chegáronme as preguntas: “Matou o meu pai a alguén?”. Sei que esta é a guerra, que se maten uns a outros, pero que o meu pai mate a ninguén... Pero eu non lle preguntei directamente pola guerra, e el tampouco falou de matar a ninguén, así que quedei con esa dúbida. Na gravación, pola súa banda, di claramente que disparou e que, ademais diso, durante un intre di que en Lemoatx mataron a unha chea enorme. “Fixemos moita mortaldade”.

Referíase á gran felonía.
Si, pero a continuación: “...pero connosco fixemos moito máis”. Sorprendeume, porque alí hai un autor, o historiador [Ronald] Fraser, que escribiu o libro Lémbrao ti, lémbrao a outros. Entrevistou a máis de 300 soldados e escribiu 235. Fraser di que ninguén lle dixo nunca que matara a ninguén. Asombroso que Fraser diga que ninguén matou a ninguén e que o meu pai, na gravación realizada, acepte claramente que participou na morte da xente.

O título do seu artigo leva dous nomes: Juan Azkarate e Luís Ariznabarreta. Luís, o voso pai. E Azkarate?
Amigo do seu pai. Ambos eran da mesma idade e pertencían a Soraluze. Cando entrou a guerra, tiñan vinte anos. Foron voluntarios, milicianos, no batallón Amuategi. Non sabemos moito de Juan Azkarate, salvo o que escribiu o meu pai. Os pais de Juan eran Eulogio Azkarate Bustindui e Victoriana Treviño Azkarate. Tiveron dous fillos: Alberto e Juan. O meu pai e Juan Azkarate camiñaron xuntos polas frontes da guerra, e estando en Etxano, un á beira do outro, un obús golpeou a Juan e esnaquizoulle a cabeza. Así o conta o meu pai. Foi enterrado en Amorebieta-Etxano, e cando Aranzadi [Sociedade de Ciencias] desobedeceu Etxano en 2024, alí estaban os falecidos o 16 de maio de 1937. Entre outros, os restos de Juan, aínda que aínda hai que identificar eses restos...

E a familia de Juan [Azkarate]? Os meus pais e o meu irmán, quero dicir.
Juan foi asasinado na fronte en 1937. O seu pai, Eulogio, morreu prisioneiro en 1938. Nesta situación, e como consecuencia do ambiente que se viviu no pobo polos franquistas, Victoriana deixou de saír á rúa. O caso é que a nai e o fillo foron trasladados a Santa Águeda [Psiquiátrico de Mondragón]. A nai tiña 60 anos, o seu fillo 23. Alí viviron até a súa morte; Alberto, por exemplo, faleceu en 1987. Ambos viviron en Santa Águeda, aínda que separados, en dous lugares diferentes, xa que os homes vivían nun lado e as mulleres noutro. A guerra supuxo un desastre para a familia de Eulogio e Victoriana. Nin sequera houbo quen conte a súa dura e dura historia.

É terrible!... Tamén queres escribir outros dous traballos, Aitarena e Juanena.
Si. Por unha banda, o chinés. O pai di que estaban en Xixón (Asturias, España) e que levaron a un chinés á súa escuadra. É un chinés cunha gran historia. Chamábano changai, porque era de alí. O meu pai di que Xangai pelexou con eles e que tivo a súa sorte, ou peor, porque o meu pai estivo catro anos no cárcere, e Xangai, seis. Estudei a historia de Xangai, seguín os seus pasos, e quero escribir a súa historia enteira. Xunto a iso, ou doutra banda, escribirei a da miña nai para que analice á muller e a Guerra Civil. E outra cousa, moi importante...

Dígallo vostede mesmo.
Non me gusta a palabra bando [alderdi]. Eu son filla dun miliciano, pero a miña intención non foi ensinar as ganas dun ou outro bando, de sacar á luz o sufrimento que supón a guerra, os traumas que se orixinan. A nai tamén nos dicía: “Non quero que vivades unha guerra”. O meu pai viu aos mortos a dereita e esquerda, tamén os matou, e eu quixen escribir en contra das guerras, que causan grandes sufrimentos e traumas. Cremos que deixamos atrás estes traumas, que quedaron esquecidos, pero aí están, aínda temos os traumas e os síntomas da guerra que viviron os nosos pais.