Para empezar, presentaríasche?
Son de Uruguai, pero marcheime de alí fai 12 anos. É un país fermoso e ámoo, pero despois de terminar os estudos quería ir ver que pasaba. Estiven cinco anos en Buenos Aires. A paixón daquel país abriume e vin aquí.

Directamente a Pamplona?
Fun primeiro a Madrid. En 2018 fixen aquí un ano, e volvín fai tres. Levo catro anos en total en Pamplona, pero tamén estiven en Madrid e Bruxelas. Móvome por proxectos, a medida que xorden as cousas. Comecei os estudos de arte, non os terminei, e logo estudei deseño escénico e vestiario teatral. Estiven a facer iso en Buenos Aires, pero cando cheguei a Europa púxenme a facer outras prácticas. Empecei a traballar con fermentación e abríulleme un mundo.

Que é o que che atraeu tanto?Trátase
dunha técnica de fermentación que non é nova e que se utilizou desde hai tempo para a conservación dos alimentos. Hai receitas que funcionan e todo está perfecto. Pero a min atraeume o mundo das bacterias: que relacións e comunidades crean. Existen millóns de bacterias: no solo, na pel das verduras, no noso organismo, nos fermentos, etc. Mentres daba un taller pensei: aquí estamos todos, é unha relación entre as especies, e quedeime estupefacto.

Que facían nos talleres?
Eran moi prácticas. Nos talleres para principiantes, por exemplo, mesturabamos e preparabamos o fermento xuntos, e cada un levaba o bote á súa casa. Entendiamos o proceso da fermentación: que bacterias reproduciríanse, que sucedería despois de comer… Eses alimentos están vivos e transfórmanse.

Que hai que facer para fermentar os alimentos?
Necesítanse froitas ou verduras de tempada e sal. Todo se amasa, e neste proceso os alimentos emiten líquido, a súa estrutura interna cambia. É un proceso anaeróbico. O líquido deposítase na superficie da masa amasada e déixase fermentar durante polo menos dúas semanas. Despois diso pódese comer. Pero, claro, é un alimento probiótico, está vivo, e as cousas pasan. Empeza a gotear, podrece, cheira, algúns botes estalan…

Sei que tamén fixeches unha ópera de fermentos.
Si, fixémolo unha vez en Montevideo, e logo no Centro Huarte, dentro do programa Ekoiztu. O resultado non foi perfecto, pero o proceso foi fermoso. Xuntos preparamos os fermentos. Encántame iso, crear comunidades efémeras para facer cousas. Créanse pontes emocionais, e iso é xenial, máis aló dos lugares onde non hai cultura emocional. Logo levamos uns micrófonos para ver que podemos escoitar desta transformación dos alimentos.

Queres seguir traballando neste camiño?En
Huarte, grazas ao programa Produktu, comprei un microscopio e entrei máis niso: como se moven as bacterias e outros. A seguinte etapa será presentar todo iso, pór unha mesa con fermentos, que a xente llos coma e que se grave todo iso. Xogar coa presenza e relación das bacterias.

Tamén fixeches un proxecto cun dos teus curmáns ao redor de todo isto, creando o colectivo As Polish Fermentos.
Fixemos un fermentour, un tour de fermentos. Fomos a Italia, a Líbano e a Exipto. Unha semana despois da nosa chegada a unha cidade. Faciamos un taller para preparar fermentos coa xente. O proceso de fermentación é coñecido en todo o mundo, pero co-formarse dunha maneira natural e efémera, non tanto. E traballar nun territorio determinado tamén era moi potente: os seus alimentos, a súa auga, o seu sal. Volvemos sen un cuarto, pero a experiencia, uf!

Que é o que lembra especialmente?A
familia da miña nai é de Líbano, e o meu primo e eu tivemos a oportunidade de participar no levantamento social Saura no Líbano. Saura significa revolución. Estivemos nas cacerolas de pobo, eses proxectos xa estaban organizados, pero para nós foi importante.

Ou, outro exemplo, a través do centro cultural palestino Dar o Nimer, ofrecemos un taller no Borj Ao-Barajneh —unha zona para refuxiados palestinos no sur de Beirut—. Era un proxecto de señoras de idade, en Teta’s Kitch, e era incrible que estabamos a falar do tempo da fermentación e esas mulleres levaban sesenta e pico anos esperando que volvesen: foi duro. Estes cámbianche, e creo que esa é a fermentación no fondo: todos cambiamos.

Volvendo a Pamplona, puxo en marcha o proxecto “Fermentos para o fin do mundo”. Tamén desenvolveu un taller no espazo A Zurda.
Si, o taller pretendía construír unha comunidade a través de accións de fermentación, tanto reais como metafóricas. Aprendemos a fermentar e así coidar os nosos recursos. Creando fermentos, uniamos forzas como axentes políticos. Esta sociedade obríganos a esquecernos da nosa tradición e conciencia comunitaria e a crecer de forma individual, dentro do privilexio. Consumimos sen a capacidade de cuestionarnos. Na miña opinión, actuar coas mans e en conxunto é un acto de resistencia pacífico.

Poderías falarme dA Zurda?
Si, foi un proxecto moi bonito, creado entre varias mulleres. A asociación cultural está viva, pero de momento pechamos o espazo físico. A autogestión pode ser complexa e era difícil, sobre todo, manter o aluguer. Con todo, estamos moi orgullosos do que pasou alí. Creo que todas as cidades necesitan este tipo de espazos. No ámbito da arte tamén crecemos moito no colectivo. De onde veño, por outra banda, as cousas non sucedían axiña que ou facilmente se non se facía en comunidade.

Que facían nA Zurda?
Queriamos organizar unha programación do noso interese en Pamplona, interesante a nivel político e artístico, e queriamos un espazo seguro, non só para nós mesmos, senón para abrir portas e facer cousas. Abriamos A Zurda e facíanse concertos, talleres, lecturas… Unha vez fixemos un karaoke: unha tolemia! Cousas así. E o barrio, A Milagrosa, gustábanos moito. Hai moita xente latina, moitos migrantes. Sentiamos ben e o barrio acolleunos moi ben. Deume moita pena pechalo, pero creo que foi para ben, para non queimar os nosos vínculos.

Eu coñezo o teu traballo recentemente, dentro do programa Erraiak e nos estudos abertos do Centro Huarte: déchesnos para comer. Poderíase dicir que fas catering, pero o concepto de instalación de alimentos pode ser máis apropiado. Pos unhas mesas cheas de comida e a xente ten que comer en buffet, coas mans ou os cubertos, movéndose dun lado a outro.
Eu non fixen estudos de cociña, aprendín en casa o que sei. As miñas prácticas artísticas han virado sobre todo ao redor das mesas, a xente, a comida en común e a fermentación. NA Zurda tamén traballaba na cociña, e ese foi o punto de partida: o mundo da arte é precario e empecei a ofrecer un servizo de catering, sobre todo como medio de vida. Pero logo empecei a organizar as mesas dun modo máis estético, a prestar máis atención, e deime conta de que eu gozo moito, a xente tamén, e que me coido moito diso. Fágoo desde unha especie de vixilancia, e doume máis liberdade a min mesmo que noutras prácticas.

Como é o proceso de preparación das instalacións de alimentación?
Longa. Dáme moito tempo, porque o fago só, pero gozo á vez. Primeiro penso que facer, segundo a época do ano; logo penso nas compras, nas cantidades, e despois paso varios días na cociña. Traballo instintivamente, penso moito nos sabores e logo vou cambiando e mesturando.

E a instalación de mesas?
Adoita ser bastante espontáneo cando chego ao sitio. Ofrézolle un bo intre de montaxe. Cóidome moito. Os sabores, as cores e os manteis elíxoos coidadosamente, e a comida é vegetariana ao 100%. E aínda que me piden vegano, hai moitas posibilidades veganas. É unha decisión política, e sempre me gustaría respectala.

Tes algún outro criterio deste tipo?
Observo moito non malgastar a comida, non gastar nada se queda un pouco de máis. Interésame moito comer todo, dáme igual que sexa despois ou ao día seguinte, pero non tirar nada. A comida é boa, está boa, e mañá tamén estará boa.

Dedicas moito tempo á preparación, pero en media hora as mesas quedan buxán.O
que máis me asombra é como se traga todo nun cuarto de hora. E eu estiven niso unha semana. Pero non me importa. A xente queda tan satisfeita, tan… como dicían en Erraiak, ponse o corpo, os sentidos están en marcha. Tendo en conta a situación actual do mundo e da xente, os sistemas quérennos tristes. Entón, que haxa un espazo onde gozamos e ademais constrúese algo, para min é moi bonito. Co tempo, deime conta de que a comida é unha estrutura. Para min é unha linguaxe, unha epistemoloxía alterna. Creo que a comida funciona como intermediaria nas relacións colectivas, na linguaxe, porque de súpeto se reúnen unhas persoas que nunca se viron e comen na mesma mesa. Aí créase un espírito diferente, non?

E comer coas mans, por exemplo.
Desde os feminismos sempre pomos o corpo, pero por que non pornos o corpo tamén para as cousas que nos dan pracer? Iso é o que nos están quitando todo o tempo.

Feminismos, corpo… Que lugar ten todo isto para ti?
Atravésame totalmente, subjetivamente, desde o proceso migratorio, logo no traballo e tamén na miña práctica. En concreto, no que se refire á colocación do corpo, veño de Latinoamérica e co corpo na rúa conseguimos moitas cousas. Como lle dicía antes, neste momento interésame moito reivindicar politicamente que temos que pór o corpo tamén para gozar. Na estrutura que conforma a comida tamén hai pensamentos, comer xuntos, territorio, sabor. Nos feminismos pásannos moitas cousas: construímos, creamos redes, e esas redes salváronme a vida.

E hai outro aspecto persoal. Á fin e ao cabo, eu aprendín das miñas avoas na cociña, crieime con elas e aprendín a cociñar mirándoas, é outra forma de coidado. Hai un feminismo máis académico, respéctoo moito e teño moito que ver con esa posibilidade, pero hai outro feminismo nos meus iguais, nas miñas avoas, no que eu aprendín delas. Agora eu tamén podo ofrecer esa relación de coidado a outras persoas.

Dixéchesme que a comida funciona como intermediaria, profundarías niso?Por exemplo
, a miña amiga Estefanía Santiago, de Arxentina pero afincada en Madrid, chamoume para participar nun proxecto chamado Mejunje. Estivo no Centro A Casa Acesa e no meu parte celebramos un banquete coas mulleres migrantes do barrio de Lavapiés: elas cociñaron, eu tamén, e preparamos unha estupenda mesa. Foi terrible. A estas persoas normalmente non se lles presta atención no día a día, non están…

Están en segundo plano.
Totalmente. E de súpeto, nesa situación están a falar do que eles mesmos prepararon, con seguridade e sabedoría, e quizá non falan perfectamente castelán pero che din: este tío, proba estoutro. É emocionante. Eu tamén vivín un proceso migratorio e a comida axudoume a ser parte e construíla. A miúdo, coa migración, non somos conscientes da procedencia exacta da xente. Dá igual, están aquí, son un problema, e entón paréceme unha ponte moi interesante que xurda estoutros significados coa comida.

E que máis?
Este ano tiña algúns proxectos, pero estiven en Uruguai, houbo unha situación familiar moi curiosa por medio, e agora creo que me vou a quedar aquí por unha tempada. Pero bo, sempre aberto, a ver que pasa. Creo que o movemento é parte miña e non o quito nunca da cabeza. De momento, creo que quero seguir profundando no tema das mesas e que se xeren máis oportunidades de azar. Iso é o que máis me gusta.