París 1845. O economista e político labortano Frédéric Bastiat (1801-1850) escribiu a sátira Pétition deas fabricants de chandelles (A petición das veleras). Opositor fervente ao proteccionismo, declarou con ironía que os veleiros solicitaban protección ante "a competencia dun competidor estranxeiro que ofrece a súa luz a prezos demasiado baixos", e que o provedor de luz estranxeiro era o Sol.
A sátira, a mediados do século XIX, estaba na cima da industria das velas, despois de que en 1834, en Manchester, o artesán Joseph Morgan patentase a máquina que permitía a produción mecanizada. Pero pronto chegaron rivais máis duros que o Sol, primeiro lámpadas de queroseno e logo lámpadas incandescentes en 1879.
Antes diso, no País Vasco tamén había moita candelera. A principios do século XVII, por exemplo, o gremio que cultivaba a cera en Vitoria era un dos máis importantes. Noutros lugares, por exemplo, en Tolosaldea, a fabricación de velas e a fabricación de papel foron da man, xa que ambos utilizaban a mesma materia prima: a parafina. E algo parecido sucedeu coa repostaría. Os pasteleiros, ao comprar o mel das abellas, tiñan tamén a cera, e nalgúns casos Bastiate odiaba tanto as leis e normas proteccionistas que obrigaban aos pasteleiros a comprar tamén cera. Ademais, en ambas as actividades utilizábanse envases e ferramentas similares. Así, algúns produciron os dous produtos á vez e outros, con todo, saltaron dunha actividade a outra. Por exemplo, a empresa de chocolate que Norberto Nafarrate tiña en San Sebastián a finais do século XIX trasladouse a Salvatierra, onde elaborou cera ata que a fábrica de Nafarrete tivo que pechar as súas portas na década de 1960.
En Tolosaldea, a fabricación de velas e a fabricación de papel foron da man, xa que utilizaban a mesma materia prima: a parafina. E algo parecido sucedeu coa repostaría
As velas que se fabricaban nesta fábrica tiñan un uso relixioso, xa que os seres vivos habían deixado de ser o mercado da cera e utilizábanse principalmente para dar luz aos mortos.
O uso das velas nos rituais provén da Antigüedad e utilízanse actualmente en diversas relixións. A cera tivo un gran peso nos rituais que se asocian aos falecidos no catolicismo. No País Vasco tradicionalmente utilizáronse argizaiolas –e as súas coleccións enroscadas– nas cerimonias de homenaxe aos mortos.
Cera e duelo
Na época en que os falecidos estaban enterrados nas igrexas e as familias tiñan as súas propios reclinatorios, acenderon as argizaiolas ante as pegadas. Pero a medida que se estendeu o costume de enterrar aos mortos nos cemiterios e de retirar aos ocupantes das igrexas, as argizaiolas fóronse extinguindo e o golpe final produciuse no Vaticano II. Foi concedido polo Concilio en 1965, cando decidiu substituír os reclinatorios individuais polos bancos continuos. Na igrexa de San Bartolomé de Amezketa non se realizou esta transformación e aínda se seguen utilizando reclinatorios. E cada ano seguen acendendo as argizaiolas para dar luz aos seus mortos.
Pero, salvo excepcións, o costume de cultivar a cera e de render homenaxe aos mortos perdeuse na nosa terra. Por iso, a Universidade do País Vasco/Euskal Herriko Unibertsitatea, dentro do programa de cursos de verán, realizará o 19 de xullo en Baiona o curso “Argizari galdua: arquivadores, coñecementos e creación”, dentro do amplo programa do mesmo nome. O curso ten como obxectivo, entre outros, pór en valor e protexer os coñecementos técnicos relacionados coa produción de cera, “unha artesanía en perigo de extinción”. Pero, ademais, trátase de destacar que estas prácticas ancestrais garantían unha relación máis estreita e natural entre os vivos e os mortos, coa perda da cera e a perda desa conexión entre a vida e a morte.