Preguntar a nenos e mozos que queren e acudir coa lista ao concello ou a calquera outro lugar. É así como entendemos a participación frecuentemente? Non é máis complexo?

Si, simplificamos moito o concepto de participación, e cando o levamos ao caso dos nenos é aínda máis evidente. A participación dos nenos e das nenas en algo é, en xeral, unha das accións que preparamos os adultos é que os nenos e nenas consuman. Nos casos nos que houbo ganas de ir máis aló diso, chegamos a escoitar a opinión dos nenos e nenas, coa pregunta “que queres?”, pero por suposto, ao preguntárnolo así, sáenos unha carta escrita a Olentzero. Si preguntásenme que é o que quero, sen máis traballo, a saber que lle botaría. Daquela a lista chega ao Concello, o Concello decide a que e a que non chegar e pona en marcha. É un modelo bastante asistencial: dámoslles a palabra, pero logo terminamos facendo o que queiramos. O que facemos habitualmente chámase participación social: informar e escoitar aos nenos e nenas, e case sempre lles preguntamos polos temas dos nenos e nenas, sobre os patios e os parques da escola, seguindo as formas de participación dos adultos, en formato de reunións ou asembleas, sentados e coa palabra.

Na pilotaxe fixemos un exercicio sinxelo: cada un contou o seu primeiro recordo participativo, con que asocia esa participación, e saíron o sentimento de pertenza, a capacidade de decidir, a autoorganización, o dereito, o grupo… Todo isto non se ten en conta nos procesos participativos. Por tanto, desde a participación social debemos ir en busca dunha participación protagonista: axudando aos nenos e nenas a identificar as súas necesidades, “ensinándolles” a autoorganizarse, a xestionar o proceso, a avaliar, a introducir melloras… para que adquiran conciencia como proceso empoderador e colectivo.

Como vostede di, a participación dos nenos (asemblea e palabra) canalizouse desde a perspectiva dos adultos. Experimentastes formas de participación máis próximas á cultura infantil?

Dedicamos un amplo espazo á pilotaxe a analizar o que é a cultura da infancia, as súas características. Todos fomos nenos, enseguida véñennos á cabeza o xogo, o movemento, a socialización, os amigos, a liberdade, o risco, o pracer, a natureza, a mancillación, a mojadura… Si temos que facer un proceso de participación cos nenos, as nosas ferramentas de traballo teñen que ser esas, e aí non estamos sentados nin participamos coa palabra. Á fin e ao cabo, a lingua é a última que desenvolve o neno, estamos a pedirlle un gran esforzo para facer chegar ás palabras todo o seu pensamento, cando non controla tanto ese camiño de comunicación. Así, buscamos outro tipo de expresións: teatro, xogos de rol, maquetas, xogo, construción, debuxos, escultura… Ademais, estas formas de participación tamén son interesantes para os adultos nunha reunión na que hai moita xente, e dependendo do tema, quizá porque eu mesmo non atrévome a tomar a palabra, pero se ampliamos a metodoloxía de participación, podemos sentirnos máis cómodos.

Un exemplo: En Garaion Sorgingunea, Álava, deseñan estruturas de fleje participativas con nenos e nenas. Partindo dos debuxos de cada neno e nena, acordan a estrutura que queren facer coa vimbia e plántana, daquela regan e coidan, unha vez que crecen aprenden a podar… O obxectivo da participación tampouco é ser algo puntual, senón crear unha cultura de participación.

E para interiorizar esa cultura, como se aprende a participar desde a infancia?

Nós dicimos que educar ao neno e á nena na participación é un camiño que vai da intimidade ao común. A primeira participación comeza na familia, nun ambiente doméstico, onde se produce a primeira construción do “eu”, da personalidade. Si respectas os ritmos do neno, o soño, a comida… ou non, o crecemento pode ser máis autoritario ou máis participativo. A escola sería o segundo marco participativo, desde o “eu” até o “nós” o neno ou a nena atópase nun grupo, onde tamén a escola pode ser máis participativa ou autoritaria. E o terceiro ámbito de participación sería o pobo: como parte da comunidade, o obxectivo é que os nenos e nenas sexan parte activa desa comunidade para satisfacer as súas necesidades colectivas, por unha banda, e para transformar o país desde esa pequeñez da infancia, por outro.

A participación dos nenos e nenas nas decisións locais debe ser canalizada polo Concello?

Para nós unha das claves deste proceso foi que os concellos non se implican sós, porque si non, limitamos a relación entre o neno-a, o Concello ou a Familia-institución. Esta relación é moi traballada por Tonucci [o autor e pedagogo italiano do libro A cidade dos nenos] e propón o Consello da Infancia, no que as institucións acoden aos nenos para escoitar a súa opinión. Pero a comunidade vai máis aló do concello, a comunidade máis próxima a un neno está formada por outros axentes, e no pelotaje apostamos por unha representación desa comunidade: a municipal, a dos centros educativos e asociacións de pais e nais das diferentes redes de educación formal, e a da educación non formal (das asociacións de tempo libre locais). Entre todos pensamos como poden influír os nenos e nenas a nivel local.

Neste proceso de ensino, que papel xoga o adulto para non contaminar demasiado nas opinións e decisións dos nenos, pero ao mesmo tempo non deixar todo libre?

O equilibrio é importante, pero os adultos temos moito que desaprender, si fixámonos no que participamos no día a día, quizá non nos saia unha longa lista. É dicir, aínda que sexan maiores, a nosa non é mellor. Outro punto que saíu no pelotaje foi a importancia dos límites: a participación non pode ser libre, preguntar que queremos e enumerar a piscina, o aquarium e outros. A participación ten límites, porque vivir en comunidade ten límites, e non estamos a falar só de límites económicos, hai límites educativos, ecolóxicos, éticos…

Doutra banda, cando falamos de participación infantil, unha das claves é de onde xorde a necesidade: si o concello quere transformar un parque, a necesidade non é dos nenos, é do concello, o proceso de participación está deseñado para obter un resultado e hai pouca marxe para traelo aos moldes e tempos dos nenos. Pola contra, si o tema xorde dos nenos e nenas que queren traballar, o proceso ten outro peso, e aí hai que acordar ben o rol que vai xogar o adulto, para que non sexa o protagonista (“as vosas ideas vounas a canalizar eu agora”): si a presenza dos adultos, pero sen xerar dependencias.

Máis aló da infancia e a mocidade, e máis aló desas falsas intervencións deseñadas, que lugar ten a participación cidadá na sociedade nun momento no que todo está tan institucionalizado, delegado e individualizado?

Pasamos de vivir de forma moi comunitaria a delegar moito nas institucións. Moitas das cousas que conseguiamos a través da nosa participación fano agora as institucións, cun soldo. Pero as institucións teñen limitacións para que esa participación sexa real, para que sexa máis solta e libre; por iso, aínda que as institucións son importantes no proceso participativo, non poden asumir o liderado, deberían ter un papel facilitador para dar paso e recursos ao que se está creando. O Concello facilitará, pero que haxa unha comunidade, un grupo de cidadáns detrás, que sinta unha necesidade e que a activou. E eu creo que neste país aínda temos moito diso; nos pobos pequenos, por exemplo, que teñen poucos recursos, a construción popular saca adiante as festas, as asociacións e grupos culturais e outros. Temos unha forma propia de autoorganizarnos e participar. En caso contrario, as institucións utilizan a participación para lexitimar as súas decisións: “Preguntámolo, recibímolo e fixémolo, isto é o que o pobo quere”. Pero sabemos quen participa neste tipo de procesos e quen queda fóra, que dificultades ten a institución para chegar a diferentes voces do pobo. As institucións deberían estar atentas aos pequenos lumes e ás iniciativas que se acenden nos pobos, para estruturar as dinámicas de participación de abaixo a arriba.

En catro pobos, realizastes unha experiencia piloto, de novembro a marzo.

Que estruturas necesitamos no pobo para que os nenos e nenas vaian afacéndose á cultura da participación, fórmense, participen nas decisións do pobo ou saiban canalizalas se teñen algunha necesidade? En catro localidades, dedicamos o curso a deseñar unha canle permanente de participación infantil que o próximo curso porase en marcha. Eliximos Hernani, Oiartzun, Segura e Itziar (o catro de Gipuzkoa, porque foi subvencionada pola Deputación Foral de Gipuzkoa), e en cada unha creamos un grupo de traballo formado por representantes do concello, da educación formal e non formal da localidade. Chamounos a atención a ilusión que espertou o tema: reunímonos todos os meses e as compañeiras mantivéronse de principio a fin, desde a responsabilidade e con entusiasmo.

A nosa hipótese era que esta canle permanente de participación infantil adquiriría unha forma de lugar diferente no lugar, e así foi. Despois explicarei a forma que tomou en cada unha delas. O que deseñamos non é máis que un punto de partida, un pretexto para empezar a xuntar nenos e nenas, e será o máis flexible posible, o que os propios nenos e nenas cambiarán e transformarán, porque pola contra estamos outra vez deseñando adultos para nenos e nenas.

Neste proceso, foi interesante pasar de falar de infancia a falar de infancia, porque á fin e ao cabo a infancia é unha etapa máis da vida que atravesa outra multitude de variables (xénero, clase social, modelos de familia, discapacidades…), e sempre tivemos en conta que para chegar a esas idades marxinais hai que facer un esforzo especial, porque pola contra só veñen as que teñen costume ou as que animan as familias.

Tamén nos demos conta de que é difícil experimentar, que non estamos afeitos. Sabemos que a teoría é o que hai que valorar e non o resultado… pero a partir da terceira sesión xa veremos que nerviosismo, porque non se vían resultados evidentes. Ademais, hai que xestionar a diferenza entre a utopía e a realidade: tiñamos claro o que queriamos, pero outra cousa é o que podemos. E manter ese equilibrio foi tan difícil como interesante.

Ademais, neste tema fáltannos modelos. Buscamos, pero está moi pouco feito, o Consello Infantil de Tonucci e o modelo de Unicef, no que os técnicos municipais entran nas escolas, a partir de aí pouco máis, apenas temos asas para inspirar ou copiar. Fáltannos experiencias e todo está por facer.

Que forma tomaron as canles de participación deseñados para nenos e mozos en cada pobo?

En Segura comezaremos o curso que vén no gazteleku. Unha vez ao mes deixamos entrar aos nenos e nenas de Primaria, e a idea é que lles traian algo que eles queiran, como unha película, empecen a falar e ir formando un grupo de nenos e nenas, que sexa un espazo para debater sobre as súas necesidades e sobre o que queren cambiar no pobo. En Itziar, tomarán toda a Educación Primaria (30 nenos) e unha vez ao mes empezarán a traballar co grupo de tempo libre Burugorri Martxan desde o proxecto Itziar, un dos soños. En Hernani, realizarase dentro dos horarios dos centros, pero fóra do centro: haberá unha representación dos nenos (porque son moitos) e levarán algunhas tarefas a clase. O barrio de Ereñotzu de Hernani decidiu levar a cabo o seu propio proceso o ano que vén, partindo da misión de outono e da de primavera, para abordar os temas elixidos polos nenos e nenas nas horas de lecer. Por último, en Oiartzun decidiron pararse nun momento do proceso e o curso que vén fixérono cos propios nenos para crear a estrutura con eles.

No curso 2024-25 será un reto pór en marcha cos propios nenos e nenas os proxectos deseñados. Tamén será importante formar educadores e educadoras, pensamos crear foros intermunicipais para compartir. E non esquezamos que nalgúns pobos teñen ou están a crear comisións infantís: Azpeitia, Zumaia, Durango, Baztan, Lesaka… Imos recoller todo ese coñecemento, tamén preparamos ferramentas e metodoloxías para a observación e imos experimentar.

A UPV/EHU vai converter o seu proceso de investigación nunha nova investigación. Que supón?

Foi un agasallo estupendo. Todo o traballo realizado polo grupo de investigación de Educación Auzolana da UPV/EHU converterao nunha liña de investigación e servirá para pór un marco, unha argumentación, unha oportunidade de formación e divulgación a todo o que estamos a facer desde Oinkari de forma intuitiva. Gustaríanos crear unha ferramenta para calquera pobo que queira profundar na participación dos nenos e nenas.

Ademais, o Goberno Vasco acaba de aprobar a Lei da Infancia e a Adolescencia e recolle o seu dereito a participar na mesma.

Pode ser útil, pero como sempre, tal e como di a lei, se non pos recursos, non vai a ningunha parte. E ao mesmo tempo, se esta mirada non está no concello, na escola, na comunidade, se non está interiorizada que os nenos e nenas teñen dereito a participar desde a infancia agora e aquí, é inútil.