Acudiron a Bilbao ao congreso organizado por ALDEE (Asociación Vasca de Arquivos, Bibliotecas, Centros de Documentación). A ficha de presentación di: “Un bo deseño é fundamental na xestión da biblioteca”. Por onde empezamos? Que propondes?
Castelán Neus: A biblioteca debe ser un lugar híbrido, compartido. É dicir, non é a túa casa nin o teu lugar de traballo.
Tamén un lugar de estancia, entre outras moitas cousas.

Castelán: Si, e iso vai unido a pensar en colectivo. Cada vez estamos máis niso.

Predominan os deseños máis informais. A biblioteca que vostede xestiona, por exemplo.
Castelán: É evidente que os aceiros teñen que darlle outro ton menos serio: pór pufs, sofás, hamacas... Nós fixémolo. Andeis por baixo do normal para ter unha visión máis ampla do espazo, portas abertas en xeral... Nós chamámolo “crear espazos ecosistémicos”. Para poder realizar varias accións á vez, en diferentes lugares. Tamén é importante colocalas de forma que se poidan facer visibles algunhas das habitacións que habitualmente permanecen ocultas nalgúns lugares.

Aínda hai unha mentalidade ríxida, que as bibliotecas deberían ser un auténtico campo de silencio.
Ferran Burguillos: Evidentemente, tamén son necesarios eses campos. Fíxese, no TAV de España obríganlle a pagar para garantir o silencio no vagón. Non creo, con todo, que toda a biblioteca teña que ser un espazo de silencio, nin a maior parte. Poden existir recunchos de lectura, lugares nos que poida estar a ler tranquilamente nos puntos informais, especialmente exercicios que non requiran moita atención.

Que é a biblioteca ou que debería ser? Como o entenden?
Burguillos: Unha biblioteca pública, para min, é unha infraestrutura socialmente dependente. Isto é o que dicía o sociólogo Eric Klinenberg no seu libro "Palaces for the people". Por unha banda, é un servizo público, un espazo compartido que se ofrece directamente á sociedade, no que a xente participa activa ou pasivamente. Doutra banda, a biblioteca pode servir para satisfacer necesidades ou para afrontar retos sociais: promover a igualdade, afrontar a soidade, intercambiar, reflexionar colectivamente... Todo iso, desde logo, fomentando o coñecemento e a cultura. O sistema capitalista que vivimos cada vez ten menos posibilidades de pensar, de estar, de relacionarse e de compartir. A biblioteca é un recurso para facer fronte a todo isto.

Castelán: Levo 22 anos traballando nas bibliotecas e fíxome moito na evolución que coñecín de primeira man. As bibliotecas que tiñamos hai dez anos non son as mesmas que hoxe en día, e as que abriremos dentro de cinco anos tampouco serán as actuais. Estamos a introducir capas ao modelo de biblioteca. Créanse máis servizos porque cambian as necesidades informativas e formativas das persoas. Ofrecemos máis servizos dixitais, estamos adaptados á época, e iso é evidente na participación da xente. As bibliotecas non nos limitamos unicamente a prestar libros, non somos tan estáticos nese sentido.

Burguillos: Sempre dicimos que nos gustaría, ou que o obxectivo é que a xente entre un a un na biblioteca e saia dela de dez en dez. É dicir, que despois de varias sesións de formación, grupos de lectura, etc., fáganse múltiples contactos coa xente.

Supoño, e como vides de Barcelona con exemplos, que as bibliotecas non van ser o mesmo en Raval, en Sants ou no barrio con maior nivel de renda.
Burgillos: O código postal marca a diferenza e moito. Iso é evidente. Pero non polos servizos que ten a biblioteca. En función do lugar de residencia, os recursos persoais inflúen no acceso á biblioteca. A xente non se relaciona da mesma maneira nun ou outro barrio, porque a situación de cada casa é bastante diferente.

Todas as bibliotecas da nosa rede teñen unha única visión e ambición. Podes atopar case os mesmos servizos nun ou outro caso, no que se refire á catalogación de libros, no fomento da lectura ou nos documentos dixitais. Logo, iso si, cada biblioteca ten o seu propio proxecto. Cada biblioteca de Barcelona está especializada en ciencia, xeografía e viaxes, feminismo... No caso da biblioteca Gabriel García Márquez, a literatura latinoamericana é o eixo.

Castelán: Hai que ter en conta que a biblioteca García Márquez atópase no distrito de Sant Martí [Barcelona ao Noroeste], no barrio de Verneda, e que a comunidade latinoamericana ten moita forza. Trátase dun barrio traballador que historicamente viviu moitas ondas migratorias, construíronse edificios especialmente grandes nos anos 1960-70, hai pouco espazo no barrio para tanta xente... Para os veciños, despois de tantas peticións, era urxente contar cunha biblioteca deste tipo. Ademais víveno con orgullo. É coñecido como o Guggenheim de Verneda no barrio. O outro día pedíronme que retirase as árbores que están fóra para ver mellor a biblioteca desde a súa casa. Claro, díxenlles que non, que esas árbores cumpren a súa función!

Gabriel García Márquez foi galardoado o ano pasado co premio á mellor biblioteca pública do mundo. Para chegar, onde buscastes os referentes?
Castelán: Durante anos visitamos as bibliotecas nórdicas, e nunha delas, a que máis nos sorprendeu, era a radio. Funcionaba moi ben, pero non viamos claro que puidese funcionar na nosa sociedade. Con todo, habemos visto que si. Ràdio Maconda é alimentado por moita xente e entrou na rede comunitaria de radios de Barcelona. Agora, ano e medio, é a radio con máis podcasts, uns 150. A comunidade latinoamericana ten moitos podcasts e tamén estamos a traballar coa comunidade educativa, con mozas de secundaria e instituto. Ensínaselles, aínda que sexa someramente, a realizar guións, buscar e comprobar información, ter rede de fontes, aprender locución... Serve para contar historias locais e explorar a historia do barrio e da cidade. Naceu como un proxecto de biblioteca, agora é un proxecto de comunidade.

Burguillos: Porque a creación, máis que individual, é colectiva. Esa é a clave. A importancia de crear espazos compartidos está aí. O sistema e a sociedade condúcennos a unha actividade individualista, e a biblioteca debe contribuír á súa eliminación mediante o uso colaborativo da tecnoloxía, a creación de recunchos de pensamento, a toma de decisións, a acción e a execución en xeral. Si non, a sociedade durmirase.

Din que o reto das bibliotecas é ir aumentando as capas, adaptalas á sociedade. De face ao futuro, no Consorcio de Bibliotecas de Barcelona, cales son os camiños a abrir que teñen identificados?
Burguillos: Debemos facer cada vez máis participativos aos usuarios da biblioteca. A biblioteca debe ter un espazo que sexa propiedade dos cidadáns. Esa é a finalidade. Logo hai grandes retos para a transformación dixital en xeral.
Tras a pandemia, novamente empezamos a recuperar a reputación e o ritmo que antes posuïamos, polo menos en Barcelona, e hai que seguir profundando niso, no ámbito da literatura, na divulgación filosófica e científica. E a clave, sen dúbida, é ter un cartel interesante. Isto é o que funciona especialmente nos grupos de lectura.

Castelán: Iso é. Falamos de radio, pero que ninguén pense que se rexeitaron os grupos de lectura. O seu peso é enorme. E a afección pola lectura está a crecer. Os préstamos de libros físicos, si non me equivoco, subiron entre 2022 e 2023 en torno ao 13%.

En Hego Euskal Herria tamén creceu, superando as cifras anteriores á pandemia.
Burguillos: En Barcelona tamén superamos as cifras anteriores á pandemia, aínda que se mantén aproximadamente o número de visitantes. Isto significa que se le máis. Creo que foi a pandemia a que estableceu o punto de inflexión e que a xente sentiu a necesidade de facer as lecturas de forma colectiva.

Tedes unha radio en García Márquez, o edificio ten varios pisos, moitos espazos... Este tipo de proxectos esixen necesariamente unha gran aposta económica. É dicir, moito diñeiro público.
Castelán: Primeiro hai que seducir aos políticos... Nós, en Barcelona, cando creamos a rede e presentamos os proxectos, tiñamos dúbidas. Vendes a idea a un político, iso ten que convencer ao seu equipo e despois a todo o goberno municipal. Pero mire, creo que nos últimos anos, en Barcelona, os partidos políticos só se puxeron de acordo nos temas relativos ás bibliotecas.

Burguillos: O modelo de Barcelona desenvolveuse con consenso político. O primeiro plan estratéxico elaborouse en 1998, e era evidente que se trataba de fortalecer a rede territorial de bibliotecas. E é que entón Barcelona só tiña 18 bibliotecas. Algunhas delas, ademais, atopábanse na parte superior dunhas escaleiras, no ático dun edificio público, repletas de libros que parecían obsoletos despachos. Produciuse un cambio estrutural importante. E para iso é imprescindible unha aposta política, é necesario un consenso para fortalecela economicamente. Agora, como dixo Neus, todos os partidos políticos ven claro que este modelo de bibliotecas funciona, e moitas asociacións de veciños piden máis bibliotecas. Barcelona ten 73 barrios e cada barrio quere unha biblioteca, pero é imposible. Temos un plan, iso si, para asegurar que a quince minutos do lugar de residencia haxa unha biblioteca a pé.

Nas cidades será máis fácil abrir fragmentos deste tipo de bibliotecas.
Burguillos: Toda biblioteca debe ser o núcleo cultural dos habitantes do lugar onde se atopa. Tamén no municipio máis pequeno. Na provincia de Barcelona hai pequenos municipios que están obrigados por lei a ter unha biblioteca na que, aínda que con poucos recursos, son puntos importantes para a cidadanía.

Veñen de visita á biblioteca de Muskiz. Como o vistes?
Castelán: É unha biblioteca clásica, con moitos libros, pero pareceume que ten bastantes proxectos coa comunidade educativa. Agora, ademais, tiñan un taller coas persoas maiores para traballar a memoria histórica e tiñan unha formación sobre as plantas.

O que quero dicir é que é importante ter claro o modelo de biblioteca e que a biblioteca se difunda na vida do barrio ou pobo. A partir de aí é a planificación e a programación.

Burguillos: Tamén se poden facer cousas con poucos recursos. Intervencións menores pero con posible incidencia. Pensa como tes organizada a biblioteca. Está cheo de libros? Préstanse todos? Ou hai algúns que xa non son de interese público e que quedaron obsoletos? Así pois, podes realizar un baleirado, reducir os andeis, gañar espazo e facer máis atractivo o espazo, dándoche un novo uso. E a participación da xente pode ser interesante neste proceso. Preguntade aos mozos como o imaxinarían, que oferta gustaríalles recibir. Quizá máis informais... Pode ser unha forma de empezar.

Aínda así, deberán continuar alí.
Burguillos: Por suposto, as bibliotecas deben manter a súa esencia, pola contra converteríanse en centros cívicos ou en algo parecido. No fondo, con todo, debe haber mencionar: a cultura. Cada vez máis xente ve máis claro que a cultura e a educación son áreas crave para a transformación social.

A organización dun congreso destas características implica a existencia dun desexo de transformación.
Burguillos: A ver si os políticos achéganse ao congreso! [Ambos rin]. É un bo punto de partida, si. Pero aquí non estades no punto de inicio. Hai boas experiencias, proxectos interesantes, de ámbito local, dos que tamén imos aprender.