O toxicólogo Abel Arkenbout e o biólogo Kirsten Bouman, membros da fundación ToxicoWatch, especializada no seguimento das emisións industriais nos Países Baixos, viñan case directamente de Eslovaquia o 22 de maio, tras a presentación en Turna nad Bodvou dos resultados da contaminación da cementeira que queima residuos alí. Un ambiente cálido parece ser que en Turna nad Bodvou (3.200 habitantes, xunto a Kosice, a segunda cidade máis grande de Eslovaquia), as queixas da xente durante longos anos, as presións do dono da factoría e dos cadros superiores, a charla dos investigadores vixiada pola policía por temor aos enfrontamentos… e, mira!, a televisión pública local está na reportaxe de tres minutos de emisión, e a entrevista dos investigadores.

A primeira vista, non tiveron a mesma sorte cando os científicos chegaron a Gipuzkoa, os medios de comunicación públicos e privados sempre teñen temas máis importantes na axenda dos informativos, por suposto, os xornais máis vendidos da provincia. Neste sentido, están de parabén os cidadáns que len os medios de comunicación en eúscaro: As crónicas ofrecidas por Berria, ARGIA e Noaua permitiron á Fundación ToxicoWatch deducir, tras cinco anos de exhaustivo seguimento, que as novas incineradoras de Zubieta xa son patentes os contaminantes emitidos no aire, solo e vida circundante.

Por silencio, si fixámonos máis na visita máis próxima dos científicos, podemos advertir que o panorama guipuscoano ha experimentado un cambio fundamental coas análises presentadas por ToxicoWatch en Hernani, Xuntas Xerais de Gipuzkoa e Usurbil, que demostraron que nesta zona tan urbanizada, xa contaminada, o número e os niveis de velenos aumentaron desde que Zubieta comezou a queimar residuos en dous grandes fornos. Esta foto tan fea obriga a todos os que teñen que ver coa fonte de contaminación a moverse e a traballar. Os habitantes da contorna da incineradora teñen motivos para preocuparse ademais da primeira. Os xestores de fornos teñen agora unhas preguntas incómodas sobre a mesa. E, en definitiva, aos responsables políticos do que é a infraestrutura pública mételles a présa de buscar e pór solución aos problemas. ToxicoWatch adiantoulles algúns pasos que se poden dar… pero antes de introducilos convén resumir que atoparon os científicos.

Empezando antes da incineradora

ToxicoWatch estivo por primeira vez no País Vasco en 2018, convidado polo Movemento Anticerroganal (EAM), explicando como se pode facer un seguimento das emisións das plantas incineradoras, investigando sobre solos, augas de arroios, brións, ovos pequenos de plantas (ote, acivro, piñeiro…) que encerran os tóxicos despregados ao redor desta planta.

Considerouse importante o traballo de investigación e recadouse o diñeiro para financialo entre a cidadanía a través do crowdfunding e aceptouse a participación dalgúns concellos implicados. A primeira recollida de mostras realizouse en 2019, antes da posta en marcha da incineradora, para marcar o “punto cero” ou o momento da posta en marcha. Os resultados deste primeiro estudo demostraron que dentro dos 5 quilómetros da incineradora xa aparecían indicios evidentes de tóxicos –tendo en conta que é fácil comprender o número de industrias, estradas e outras fontes de contaminación que se concentran na zona que abarca parte de Usurbil, Lasarte-Oria, Andoain, Urnieta, Hernani e San Sebastián, incluída a fábrica de cemento de Añorga que queima residuos–. En consecuencia, os investigadores decidiron centrarse principalmente nun ámbito de 1,5 quilómetros máis estreito, xa que no denominado “anel verde” atopáronse con brións, augas, follas de árbores, etc., sen contaminar.

Desde entón, ToxicoWatch seguiu durante cinco anos consecutivos os sinais das emisións da incineradora e recolleu todos os anos –sempre nas mesmas zonas da incineradora e rigorosamente documentadas– os ovos das pequenas galiñas para devandito solo, auga dos arroios, brións, algunhas plantas (ote, acivro, piñeiro…) e autoconsumo.

As mostras enviadas a laboratorios certificados son analizadas para comprobar si conteñen metais pesados (chumbo, cobre, zinc, cromo, mercurio, etc.), dioxinas, PCBs e PFAS. É de destacar o caso destes tóxicos graves que non cesan na nosa vida cotiá, como nas tixolas con teflón, tanto cosméticos, envases, etc. Os PFAS que até hai moi poucos anos non foron regulados pola lexislación europea, tan citados hoxe polos grandes medios de comunicación como “contaminantes eternos”, xa foron tidos en conta por ToxicoWatch na súa segunda investigación como información útil para o futuro: unha fundación desprezada por determinados políticos do noso país, que tamén está presente nos grupos técnicos da Convención de Basilea - Estocolmo en Xenebra.

Non asustar á xente, solucionar o problema

Nestes momentos ToxicoWatch está a realizar un seguimento das emisións de oito plantas incineradoras por toda Europa. Iniciou a súa actividade en 2013 coa incineradora da cidade de Harling en Holanda, desde 2019 coas incineradoras de Beringen en Gipuzkoa (Zubieta) e Bélxica, a maior de Europa en París (Ivry Paris III) desde 2021, e posteriormente a instancias da organización non gobernamental Zero Waste Europe en Eslovid (Valdemingomez), Montevideo e Turkaunas (Turkaunas).O
ToxicoWatch concede gran importancia nas súas investigacións á análise dos ovos das galiñas de autoconsumo dos veciños da zona da incineradora, xa que as galiñas criadas en líbraa acumulan nas súas graxas e, por tanto, nos ovos que pon, os tóxicos previamente recollidos por herbas, plantas, brións e bágoas da zona.

Desde o inicio hanse biomonitorizado os ovos de quince galiñas na zona da incineradora de aquí, nas zonas de Zubieta, Lasarte-Oria, Usurbil, Andoain, Hernani e Urnieta. Posto que para a posta en marcha da incineradora xa aparecían nos ovos restos de veleno, indicaban que estas zonas estaban xa contaminadas e que ademais da incineradora existían outras fontes de contaminación, centráronse nas máis próximas aos fornos. Nas súas comparecencias, Bouma e Arkenbout destacaron que en todas as galiñas analizadas entre 2019 e 2023 subiron dioxinas, PCBs e PFAS. En todos eles incrementouse o número de velenos e chegouse á cifra máis alta do que mediron os investigadores nalgún galiñeiro.

“Non pretendemos asustar a ninguén”, óuveselles a Bouma e Arkenbout unha e outra vez ante a emoción que os datos e gráficos dos ovos provocan entre os oíntes. “Os políticos e os xestores de incineradoras teñen que solucionar a contaminación na súa fonte, a solución non é, en ningún caso, volver responsabilizarse dun problema deste tipo á conta da cidadanía”.

Si os ovos son “alertas temperás” que advirten de que unha incineradora non cumpre cos obxectivos de limpeza anunciados, estes indicios foron corroborados polas análises de solos, plantas, brións e augas recolleitas na contorna das instalacións. En todos eles observáronse a aparición e proliferación de dioxinas e PFAS, así como a proliferación de metais pesados nos sedimentos de auga e arroio. Pero chama especialmente a atención o que está a suceder cos brións: en 2019, antes de empezar a queimar os residuos, non apareceron tóxicos nas mostras, comezaron a aparecer en 2020 nada máis arrincar a incineradora, e todas as mostras de brión recollidas na mostraxe de 2023 presentaban signos moi evidentes de veleno.

Dixo 240 ‘OTNOC’ en dous anos?

Que indican os datos de contaminación detectados na contorna da incineradora en Gipuzkoa? En primeiro lugar, hai que saber que entre os miles de tóxicos diferentes que emite unha incineradora son uns poucos os regulados pola lei, xa que nas regulacións quedan moitas dioxinas e PCB, todos os PFAS e un longo etcétera. Sen esquecer isto, si nos ovos, plantas, auga e brións obsérvanse claramente tóxicos, saber cales poden ser as principais fontes non é un misterio, coñecendo as que se produciron noutras incineradoras do mundo.

O OTNOC é un clásico culpable dos velenos, ignorado polas autoridades, que funciona en condicións anormais (Other Than Normal Operating Conditions). En resumo: o dono da incineradora debe controlar as emisións de tóxicos cando os fornos están a funcionar “normal”, pero as normas até agora perdoáronlle todo o que se fixo en situacións anormais; basicamente, nas fases de apagado e reencendido dos fornos por avaría ou por calquera motivo, nas que se lle permite que o fume dos residuos queimados sexa arroxado directamente á atmosfera mediante bypass sen filtro. No caso de Zubieta, os estadios foron moito máis frecuentes do recomendado polas normativas europeas, 240 veces nas súas dous primeiros anos, segundo explica Gorka Bueno, profesor universitario e membro do Ekopole. Lembre os OTNOC, golpes de contaminación sen control nin filtro.

O segundo, tan culpable como o OTNOC, pero inconfesable para os enxeñeiros que creen a cegas nas tecnoloxías como os patróns das incineradoras, é que os residuos deben durar polo menos dous segundos ao queimarse a 850ºC. E que conseguir isto en todo momento é moi custoso, é o canto de todas as incineradoras.

Como garantir unha temperatura de 850ºC?

Hai tempo que contou en ARGIA o experto Alfonso do Val, que acudiu cos dous gardas civís por orde xudicial a inspeccionar Valdemingomea, abriron a porta do forno e atopárono diante dos seus ollos… queimando un tomo de papel a medias: Sinal de afastamento dos 850ºC. Recentemente os gardas civís, aparentemente máis vellos que os ertzainas, chegaron a unha conclusión similar na incineradora de Barcelona (Sant Adrià de Besós), onde os datos achegados pola dirección eran fisicamente imposibles e que os residuos son queimados a unha temperatura inferior á necesaria.

Parece que non é fácil chegar con total garantía a 850ºC todos os lixos mesturados recolleitas nun gran forno, cando ademais o conxunto está composto diariamente por diferentes tipos de residuos. Na incineradora belga de Beringen, ToxicoWatch demostrou que o sistema de medida de temperatura non era o axeitado: O goberno de Bruxelas recoñeceu que a compañía especializada en medidas en Alemaña TÜV certificase a temperatura real real, o que demostrou que as reais eran case 100ºC máis cálidas que as declaradas pola incineradora. Só iso, mesmo sen o ditxoso OTNOC, pode explicar a propagación de dioxinas e outros moitos tóxicos na contorna, que teoricamente deberían ser destruídos pola combustión, pero que na realidade son velenos perigosos.

Os investigadores fixeron unha nota especial sobre os PFAS. Os “contaminantes eternos” regulados recentemente polo Parlamento Europeo han traído un novo problema ás incineradoras de todo o mundo. Se as dioxinas son sustancias que se producen ‘involuntariamente’ ao queimar residuos, os PFASs son sustancias novas que os químicos crearon ‘intencionadamente’ nas últimas décadas e que están diseminadas nunha chea de consumibles, desde o famoso teflón que impide engadir alimentos ás tixolas, pasando pola lista interminable de envases, pezas de vestir, cosméticos e cubertas de todas clases. Se se destrúen os PFAS que transportan, todas estas sustancias deberían queimarse en quente a 1.100ºC. Como chegarán a esa temperatura as incineradoras que non poidan garantir que todos os lixos que cheguen ao forno cheguen até os 850ºC? Con que custo pódese conseguir? Nun País Vasco cheo de industria, universidades e enxeñeiros, van empezar a ocupar miles de profesionais que nos anuncian cada día a creación de novos materiais sobre as consecuencias dos contaminantes eténodos que xeraron e difundido por todos os recunchos?

Ofrecer colaboración e esixir transparencia informativa

Kirsten Bouman e Abel Arkenbout, ademais de mostrar unha inquietante fotografía da contaminación, ofreceron nas súas intervencións pistas de posibles pasos adiante. En primeiro lugar, é necesario completar con información a sima que se atopa entre os velenos que apareceron nas inmediacións da incineradora e as emisións xeradas polos xestores dos fornos.

Por unha banda, hai que saber exactamente a que temperatura quéimanse os residuos nos fornos. Unha cousa é que o que marca o termómetro situado nun punto concreto do forno e outra moi distinta é que se depositen 850ºC en toda esa masa de residuos tan grande como diversa.

Por outro, garantir as medicións reais dos tóxicos emitidos pola incineradora a través das chemineas. Aínda non existe, por exemplo, a tecnoloxía para a medición en continuo das emisións de dioxinas, pero si existe a forma de realizar mostraxes de emisións e obter con maior precisión as emisións reais a través dos resultados das mesmas durante un período de tempo. A propia incineradora de Zubieta ten instalada no sector esta ferramenta de mostraxe coñecida como AMESA... pero falta tela en funcionamento e baixo control e ter máis dunha nas chemineas. Isto permitiría, aínda que con atraso de varias horas ou días, coñecer con máis detalle que saíu das chemineas en cada momento á atmosfera.

Investigadores do ToxicoWatch expuxeron nas Xuntas Xerais de Gipuzkoa a súa disposición a colaborar con todas as partes, como o fixeron en Holanda ou Bélxica, participando nos grupos de traballo organizados polo Goberno. Por certo, non foron meritorios, nin sequera nos medios de comunicación, nin nas Xuntas Xerais ante as autoridades que lles fixeron un desprezo antes da reunión.

Todo iso, con todo, ten como requisito previo imprescindible unha investigación rigorosa e unha valoración intelixente do traballo en equipo: a transparencia das informacións e datos debe ser garantida polo poder público. No caso de Gipuzkoa, será alguén quen se atreva a organizar un equipo de traballo ordenado e a pedir á compañía Ekondakin que poña a disposición dos investigadores os rexistros dos fornos e de todo o camiño que seguen os residuos?