Como se combinan o eúscaro coas disidencias sexuais? Si o eúscaro non cobre as necesidades das persoas sexuais disidentes, que recursos existen para a recuperación lingüística? Que influencia ten a academia e a corrección? Para falar diso reuníronse Maiana Etxeberri, membro do colectivo Altxalili (Behaskane-Laphizketa, Nafarroa Beherea, 1993), a filóloga vasca Amaia Alvarez (Bilbao, 1978) e Kepa Yecora, membro do Movemento de Liberación Sexual do País Vasco EHGAM e profesor de eúscaro (Pamplona, 1964). Cando o eúscaro non satisfai as necesidades da sociedade, ocuparon o eúscaro e destacaron tres maneiras de facelo: as palabras que xa existen, pero que non se coñecen; as que proceden doutras linguas distintas ao eúscaro; e as que inventaron os xéneros sexuais disidentes. “O tres son importantes, pero debemos analizar si as palabras que hai até agora satisfán as nosas necesidades”, explica Yecora. Moitas das palabras utilizadas

no movemento LGTBIAQ+ do País Vasco son préstamos recibidos do castelán, francés e inglés. Por exemplo, Álvarez, na súa mocidade, utilizaba especialmente gais e lesbianas, pero as novas xeracións comezaron a utilizar o bolle –guiene en francés–, a marica, o viollo, etc. Xunto á xornalista June Fernández Como dicir/ter bollera en eúscaro? a través do proxecto buscáronse, creado e recolleito palabras para nomearse a si mesmos e ás prácticas en eúscaro. Ademais de recoller vivencias, crearon un dicionario coas palabras que xorden nos diferentes colectivos: “Utilizamos préstamos cando nos faltan ou non coñecemos as palabras. Por que non creamos préstamos?”. Iso é o que se preguntaban cando empezaron o proxecto. Son moitas as palabras que recolleron

no dicionario. Marioker é unha proposta de Álvarez para nomear ás persoas kuir. O céspede, pola súa banda, é unha achega do grupo Katalinak bizikletan para utilizalo como alternativa en eúscaro ao bolle. Explicounos Álvarez: “Catalina creamos en bicicleta para crear un espazo seguro para mulleres e bibolloas. Alí faciamos talleres de mecánica. Creamos xogando coas palabras creatividade e bollería. Tivo un percorrido curto, pero chegou a Pamplona”. A palabra foi creada no ano 2010, pero actualmente non a utilizan. Proposta de Alvarez para nomear a unha muller heterosexual con ganas ou afán de ter unha experiencia de relación lésbica. É equivalente á heterocurea en castelán. Outra palabra é o pecatorosa, que significa bolseiro e é o título do libro gráfico do debuxante Dom Campistron. LGTBIAQ+ propón o seu uso para designar persoas como resposta quir á exclusión que promove a relixión católica hexemónica.

Como explicou
Yecora unha opción política, na década dos 60 usaban sobre todo a palabra homosexual, e aos poucos comezaron a asimilar as palabras gai e maricón: “Cos anos vimos o valor político das palabras e empezamos a reconducir os insultos”. Agora fálase de quen son de moitas maneiras, como págao, maritxu, marimutil, e

empézase a utilizar marioker: “Agora síntome cómodo nomeándome maritxu porque é unha elección política”. Etxeberri é un mundo rural “clásico”, e como consecuencia diso leva moitos anos autodesignándose: “En Euskal Herria non atopei tenrura
para descubrirme. Todo isto funme descubrindo en sexilio”. Recentemente regresou a Euskal Herria coas palabras lesbianas e bolleras. En Ipar Euskal Herria destaca que a palabra lesbiana ten a mesma forza que en Hego Euskal Herria: “En Ipar Euskal Herria e en Francia ser lesbiana é aínda un gran tabú e é moi negativo”. De feito, o movemento kuir está a chegar

paso a paso a Ipar Euskal Herria: “A mocidade está a tomar lugar e liberdade”. En opinión de Etxeberri, a pesar de que nos últimos quince anos algúns lugares non cambiaron moito, están a xurdir colectivos e espazos “por pequenos”: “Chegaron dunha forma moi bonita e chea de amor, e teñen unha influencia moi bonita”. Exemplos diso son Bekat’uros besta e Altxalili e as xoias colectivas. Bekat’uros é o

primeiro día do ano pasado en Atharratz (Zuberoa), onde se presentou o espectáculo Altxalili show. Altxalili é un colectivo LGTBIAQ+ que nace no medio rural, e é un espazo para cuestionar identidades e un asidero para Etxeberri: “Compartimos cuestionarios e facemos xogos de palabras para conquistar o eúscaro e xogar coas palabras, como mileskuir, milgracias e onegouine, gouine dá bollera en francés”. Ademais, Altxalil é un lugar para situarse “máis tranquilo” no non binarismo: “Xogamos coas fronteiras e a cabaret axúdanos a crear representacións. Ás veces achegáronse a min porque non saben si son muller ou home, e iso é un tesouro para min”.

Xoka: hitano non binario A pesar de que
o
eúscaro conta con ferramentas para escapar do binarismo de xénero, destacaron que marca o xénero como as outras linguas. De feito, tamén hai palabras en eúscaro con marcas de xénero como a irmá, a irmá, a irmá ou o irmán. “En eúscaro temos familiares e fillos”, sinalou Álvarez. Yecora, en cambio, usa

ás veces á súa irmá: “Nin a súa irmá nin a súa irmá”. Na procura do eúscaro sen marcas de xénero, os membros de EHGAM inventaron a corda. Trátase dunha proposta de creación de hitano non binario que busca utilizar x en lugar de toka ou noka. É dicir , substituír “gustoume” ou “me gustou” por “gustoume” con persoas non binarias. “Cada vez máis persoas noméanse non binarias, e unha das nosas preocupacións foi a necesidade de adaptar a linguaxe ás formas actuais. Están a buscar fórmulas en español, italiano e catalán, e nós tamén”, explica Yecora. Con todo, considera que o camiño segue sendo “longo”. A corda. Celebraron unhas xornadas de jite disidente no espazo Laba de Pamplona, nas que se combinaron as disidencias sexuais e o eúscaro, e nas que se presentou o fío: “Movemos os recunchos e hai resistencias, pero a pesar do que din os demais, como noutras ocasións, non daremos a volta”.

En castelán utilízase o xénero neutro mediante a letra e, en francés celo e catalán i. “Iel utilízase en contextos moi políticos e disidentes”, explica Etxeberri. Por iso, non se atreve

a utilizalo en certas áreas: “É difícil nomearme vollera e groso, e iso supón un gran traballo coa xente. Si engadise a non interinidade habería sobrepeso”. En lugar de utilizar o neutro, tenta cambiar a orde das frases até atopar fórmulas sen marcas de xénero. Dos xogos de palabras á práctica Hai

moitas propostas sobre a mesa, e segundo Amaia Álvarez “aos poucos” verase quen fai o camiño: “Agora é o momento de ver que propostas chámannos a atención, que queremos probar e quen fai o camiño. Están
a pensar cabezas e corazóns moi bonitos”. Alvarez creou a palabra Marioker para definir ás persoas kuir, e xa está a facer o seu camiño: “Foi moi bonito ver que se utilizan mariokers”. Ademais do seu uso na rúa, Marioker deulle forma de libro: Como dicir/ser o bollera en eúscaro? a través do libro. Hai palabras que adquiren forma

de libro e outras que teñen forma de canción. Exemplo diso é a canción Tuli-tuli que realizaron conxuntamente Yogurinha Borova e Albina Stardust. Yecora participou no primeiro borrador da canción. Os marichos chamaban tuli-tuli para referirse ao ligamiento na década de 1980. O prefixo mari de EHGAM é moi utilizado por Yecora: “Maritopetak, marimenu, maribazkaria e outros”. Con iso queren mostrar a diversidade: “Non é simplemente ser maricón, podemos ser mariokers, maritransas, etc.”. En cambio, Altxalilin utiliza o sufijo kuir, como mileskuir e korrikuir.

A necesidade de matar a Euskaltzaina Unhas palabras dan
o camiño
e outras non, pero para iso cre que hai que “experimentar” e “xogar”: “Temos que ensuciar o eúscaro, e logo veremos o que ten forza”. Para iso hai que fixarse na Academia da Lingua Vasca de todos os vascos: “Como di Asisko Urmeneta, no seu interior temos un académico que sempre nos lembra que temos que cumprir as normas”. Isto, tanto a nivel individual como colectivo, supón unha “gran tensión”: “Temos que matar o académico interno”. Yecora sumouse
a iso e subliñou a necesidade de analizar que tipo de palabras e maneiras de conseguir unha lingua “realmente fresca”: “Non sigamos sempre a Euskaltzaindia, si as linguas non satisfán as nosas necesidades teremos que ocupalas”. Tamén considera que hai que fixarse nos espazos: “Temos que ocupar tamén lugares próximos. O sexilio facémolo normalmente a grandes espazos, onde a lingua principal non é o eúscaro”. Etxeberri súmase a iso e engade que hai que alimentar o eúscaro

con palabras do pasado, do presente e do futuro. Engade que o académico interno matou “de verdade” de pequeno: “En casa falaban francés e na ikastola non o pasei ben. Pensaba que non me tocaba ben en eúscaro e que non era limpo”. Sentiuse moi oprimido até o colexio, e como a opresión era “excesivamente violenta”, tivo que abandonar a escola durante un tempo: “Odiei o eúscaro e Euskal Herria, á vez que me sentía moi activo para vivir en eúscaro”. Sempre tivo un conflito: “Quero a Euskal Herria e quero vivir como vasco, pero como á vez fun tan oprimido non podo sentirme san e respectado”.

Por iso, a creación de Altxalil no mundo rural fíxolle “un gran ben” e axudoulle a acougar a súa relación co idioma e con Euskal Herria: “Axúdame a vivir e respirar en eúscaro. A influencia de Altxalil no mundo rural é enorme”. Ademais, o colectivo é un lugar onde
crear novas palabras e buscar novas fórmulas

de identificación. Álvarez é profesor da UPV/EHU e di que os alumnos e alumnas conectan o eúscaro á escola e que fóra dela fano en castelán: “Non senten identificados co eúscaro porque o relacionan coa escola”. Por iso, cre que hai que romper o vínculo entre a escola e o eúscaro e estendelo a outros espazos: “Vimos con Mariokerrak que o eúscaro se usa cada vez máis na militancia”. Engade que hai que respectar varias fases para a adquisición da lingua: “Se me faltan as palabras, inventareimas ou as collerei doutro idioma, e si non son capaz de facer o que sexa en eúscaro, mollareime e ensuciaré en castelán ata que aos poucos non necesito o castelán”. Etxeberri di que o

proceso de xogar coas palabras sae de “natural” e “moi pracer”. Yecora únese a “Profitamos para divertirnos e rir. Dise "si non se baila non é a miña revolución", pois se nós non o facemos a risa, tampouco". Engade que os xéneros sexuais disidentes sempre foron “provocadores”: “A loita non é o camiño, o camiño é a provocación. Cando os individuos o fan hai máis risco, pero estando en grupo estamos reforzados e empoderados. Admiro e agradezo moito o que facedes en Altxalil”. Etxeberri engade que o fan “con amor”. “E do humor”, engade Álvarez. Saúdanse entre sorrisos e dicindo mileskuir.