Uxue Alberdi é unha xornalista de aprendizaxe, bertsolari e escritora famosa pola súa escasa presentación. A el escoitar que o bertsolarismo permítelle xogar e experimentar coa linguaxe, que o tablado entréguese ao público e que a viaxe en coche pase tempo con outros bertsolaris. É dicir, que o bertsolarismo permítelle ocupar o espazo público e a praza. A escritura permítelle mirar cara a dentro e buscar a precisión e corrección da linguaxe. En principio, escribir é un tipo de exercicio en soidade. O seu traballo está marcado polo uso da palabra en dúas disciplinas. Si o pai é profesor de eúscaro e a nai é vendedora de libros, poderiamos dicir que recibiu boa parte da súa relación coa lingua e a literatura.

Centrarémonos na súa traxectoria literaria e analizaremos no artigo (outros traballos, a seguinte) os traballos en prosa para adultos. O seu percorrido é longo e amplo. Longo, xa que publicou o seu primeiro libro en 2007, e son pasaxes desde case dúas décadas. Zabala, porque os traballos de Alberdi están compostos por materiais diversos entre si.

Coa
escusa do libro de contos Unha cadeira na neve, recibimos a visita de Uxue Alberdi no instituto. Si teño que dicir a verdade, non lembro moito daquela primeira lectura do libro, pero lembro como me fascinou a forma de falar do escritor que me enfrontaba. Desde aquela mañá seguín a pista a Alberdi e en canto publiquei a maioría dos seus libros tragueinos. E si, despois lin ao libro Unha cadeira na neve. Fíxome unha impresión. O libro está composto por contos que se sitúan en Suecia e algunhas das liñas comúns do libro son imaxes de paisaxes brancas e fríos. A frialdade climatolóxica utilízase tanto na frialdade social como no interior dos personaxes nun mundo frío (e aséptico?) para falar. O libro recíbenos cun conto cru e creo que é moi ben envellecido. E non lembro o xogo que fai no relato Bon Jovi, pero anímovos a volver ler. Na miña lectura actual tamén me sentín frío, soidade e dor.

O xogo de butacas (Elkar, 2009) é a seguinte novela que publicou. É unha novela que me encanta e que teño que recoñecer que tivo unha excelente acollida nos grupos de lectores que programei (a 21ª edición acaba de publicarse). Con todo, si fixámonos na ponte da literatura (páxina web de Armiarma), esta novela curta é a que menos repercusión recibiu dos críticos e a que menos crítica acumula. O xogo de butacas é unha metáfora de vida e morte, xa que cada ancián que morre deixa buxán a cadeira da cafetaría. E estes encargos da cafetaría son a razón para seguir vivo até falar do pasado. É unha novela curta con mulleres protagonistas, fácil de ler e ás veces emotiva.

Despois destes dous libros de presentación, e tras o primeiro parto, Euli-Xiro (Susa, 2017) é un libro escrito cada dúas horas. Así o contou o autor nunha entrevista a Juan Luís Zabala para Berria. Os demais crían que se ía a limitar a ser nai, e por iso escribiu con máis liberdade. Foi un libro escrito por reacción á acollida recibida do ambiente literario de entón. Tras ser nai, sentiu a necesidade de mostrarse a si mesmo e ao mundo como bertsolari e escritor. Son contos máis escuros que os dous libros anteriores, xurdidos dunha sensación e que xeran sensacións: incomodidade, inquietude... Son moi realistas, aínda que teñen moito de absurdo ou de confusión. Cando o lin acordeime do libro Olatz Mitxelena Arrain hezur bat eztarria. A pesar de ser tan diferentes producíronme sensacións parecidas.

O cuarto libro recolle unha crónica de tres décadas de 1980 en Jenisjopli (Susa, 2017). Unha paisaxe ligada ao conflito: a loita armada, a militancia, o cárcere, a droga. Patriarcado. Pero formado por personaxes humanos: enfermidade, vulnerabilidade, pracer, pracer e beleza. Mestúranse a epicidad e a rutina. Con esta combinación, especialmente coa epicidad, o libro recibiu, por unha banda, a preferencia pola crítica masculina con autoridade. O propio Alberdi recoñeceu que só tras a publicación do libro sentiu por primeira vez escritor verdadeiro. E con esta combinación, especialmente coa cotidianeidad, o libro tamén adquiriu o interese dos lectores, xa que é dinámico e permite reflexionar. Neste cuarto libro, as críticas e os lectores uníronse á idea de que se trata dun libro redondo.

O libro Aurkarritik (2019), publicado na colección feminista Lisipe da editorial Susa, é un ensaio baseado en testemuños, tal e como fixo Svetlana Aleksvic no seu libro Guerra non ten mulleres vermellas (Elkar, 2014), Alberdi recolleu quince testemuños para ilustrar o discurso das mulleres sobre a violencia no mundo do bertsolarismo. Paralelamente, como di o propio autor na introdución, “pretende axudar a ampliar e completar a definición tradicional do bertsolarismo” (libros). Aínda que xerou moitos silencios incómodos, foi unha proposta valente e necesaria desde o amor. Algunhas mulleres de bertsolaris conseguiron dar voz a esa reflexión colectiva e compartida dunha maneira didáctica e cun estilo correcto. Con este libro gañou o merecido Premio Euskadi 2020.

Fuxindo do alento da mirada masculina, o libro Dendaostekoak (Susa, 2020) é o máis difícil de clasificar en todos. O autor denominouno como híbrido. Eu diría que a autobiografía é colectiva e material crónico. Con todo, o escritor conseguiu facer unha obra complexa e profunda. A historia narrada a partir das voces de Marijo e Izaskun, nai e tía, ten o seu epicentro na tenda Pitxintxu, formado polo escaparate que dá á rúa, a propia tenda e a trastienda que dá ao río. No libro dáse unha dimensión política ao que se considera post-tenda, intimidade, por unha banda porque se nomean con precisión e trátanse como importantes as cousas que se consideran as cousas das mulleres (estilos de costura, bordados, tipos de tea ou menstruación, violación ou aborto). Doutra banda, porque Alberdi recibe a mirada (e a voz) de dúas mulleres fortes, libres, decisivas e resilentes. Porque, sendo irmás, viviron con debilidade (e o camiño a Karakate).

Nos libros colectivos Lumbung (Txalaparta, 2022) e Bozoak eta gero (Consonni, 2023) tamén participou cun conto.

Como dicía ao principio, Uxue Alberdi realizou unha extensa e extensa carreira literaria. O sistema literario tomouno como unha moza que escribía, pero hoxe é un escritor que buscou a súa propia voz. Cada texto publicado é orixinal. Creou unha rica obra en ton e forma. E pousou a mirada en cousas pequenas e importantes. Demostrou habilidade e capacidade para abrir mundos con palabras.