Como estás?
Eu ben e mellor amianto.

Sempre fuches un emprendedor apaixonado, vermello e independentista e empaste moi novo na loita. Como e por que?
Nacín, vivido e traballado toda a miña vida en Tafalla. O noso é un lugar fronteirizo moi variado: entre Ager e Saltus Vasconum; límite lingüístico; fronteira entre a pedra e o adobe; lugar onde se bican a oliveira (Olibardia) e o helecho (Iratxeta); fronteira militar, tanto cos árabes como cos liberais no século XIX, e hoxe tamén fronteira política: Foi a fronteira entre quen dixeron si ou non á OTAN e agora nesta lexislatura, como na anterior, temos ao alcalde de EH Bildu en Tafalla.

De mozo o meu avó foron jornaleros e tiveron que saír a botar pedras para defender os comunais. Logo emigraron a América e, afortunadamente, volveron, pola contra eu agora estaría a cantar tangos. Grazas a eles tiven recordos da república e da gran represión que se activou en 1936. Os meus avós transmitíronme a memoria histórica da esquerda cos seus relatos.

Por outra banda, non distanciei a cultura vasca, porque no meu país sempre houbo unha corrente vasquista. De neno, cando viña o Anxo de Aralar, facíannos cantar "Mikel, Mikel gurea / Gorde, gorde / Euskal Herria". Non sabiamos que era iso. Criamos que era latín. Logo con 14 anos metinme nun grupo de baile tras unha moza, pero a moza saíu e eu quedeime. Quedei para sempre na cultura vasca e empecei a aprender eúscaro.

Despois de estudar no colexio Salesianos de Pamplona, aos 17 anos entrei na fundición Luzuriaga, onde traballei durante 20 anos no campo sindical e sindical. O persoal deste taller de 1.200 traballadores era nova e forte e coñecemos as organizacións antifranquistas. ETA fascinounos e reorganizounos todo o arquivo mental, de súpeto eramos esquerdas, republicanas e nacionalistas, todo á vez e sen separarse.

A verdade é que a historia da miña familia é moi común entre os seus humildes habitantes: bisavós carlistas, avós comuneiros e uxetistas, pais silenciados polo franquismo e nós nacionalistas.

Converteuse en empresario e intelectual despois de 20 anos na fábrica…
Si, as dúas figuras que máis odiaba.Un grupo de sindicalistas e traballadores da fábrica creamos o Grupo Cultural Altaffaylla. O noso primeiro traballo, Navarra 1936. Da Esperanza ao Terror (Navarra 1936. Desde a esperanza até o terror, foi un traballo tremendo que logo foi referente na memoria histórica en Navarra. Demostramos que os traballadores podían crear ferramentas para contar o relato e sentiámonos/sentiámosnos moi orgullosos diso. Non hai que esperar a que os intelectuais ou as universidades recuperen a nosa memoria: témola que facer nós.

Despois, cando tomamos a editorial Txalaparta, comezamos a publicar obras enciclopédicas sobre os últimos cen anos da nosa historia. Posteriormente creamos a Fundación Memoria Vasca co mesmo obxectivo, para recoller datos de toda Euskal Herria. A memoria é un marco de loita. Esta foi sempre a nosa obra máis importante e que se levou a cabo en poucos pobos. Estivemos con outros moitos editores do mundo e cando ven unha obra enciclopédica sobre a loita vasca en 50 volumes, sorpréndense.

Txalaparta cumpre este ano 35 anos. Como foi o seu camiño?
Trouxemos ao mundo da edición os sentimentos societario e socialistas que tiñamos na fábrica coa txalaparta. Publicamos preto de 1.500 libros nestes 35 anos e reinvestimos todo o que gañamos en novos proxectos. O último, o de Pamplona, é unha sucursal. Iso hai que deixalo claro. O berce, a sede oficial e o almacén están en Tafalla. E estou contento de que hai xente moi boa e militante traballando co mesmo espírito que nós.

Aos novos editores dígolles que hai que falar e debater sobre todos os temas. E que temos que fuxir do pensamento “politicamente correcto” ou da ideoloxía dominante, porque é ideoloxía da clase superior, como dicía Marx. Hoxe hai moitos temas tabús entre nós. Hai que debater libremente sobre o feminismo, a migración masiva, o papel histórico de ETA, a guerra de Ucraína ou o porqué da baixa natalidade en Euskal Herria, sen someternos ao discurso dominante.

Quizais isto é difícil porque vivimos na época dos titulares, sen posibilidade de profundar nas ideas?
Claro. Ese é o maior problema que temos: os mozos están a perder a capacidade de profundar nun tema e de ler un libro de 300 páxinas. Iso é preocupante. Os libros non son só pasatempos, senón un exercicio mental e si non desenvolves esa capacidade se atrofia como os músculos. Se non podes entrar na profundidade dun libro, o teu pensamento quedouse fráxil e entón sempre gañará o slogan. E o sistema capitalista de slogans ten máis recursos. Ademais, as ideas de esquerdas son moi boas e agora todas son ecoloxistas, feministas, pacifistas, humanistas e progresistas. É moi difícil e creo que os novos editores do mundo teñen un reto enorme para publicar os libros necesarios.

Estamos a perder esa batalla? Onde imos os humanos?
Eu estou moi pesimista. Quizais sexa pola miña enfermidade, pero non podo evitar ver o mundo cunha mirada un tanto mesiánica. Xa non estamos para enganarnos. Eu estou sorprendida polo que está a pasar en Gaza, por exemplo. Nunca pensaba que o ía a ver. Pero o peor é que todo o mundo está a ver directamente na televisión e que é incrible como nos estamos afacendo ver iso. En todo isto hai unha mensaxe subliminar: isto é o que ocorrerá a todos os que se levantan contra o sistema. Pode e é que está a ocorrer. É moi duro. E a esquerda está moi débil. A miña esperanza é que a OTAN sexa derrotada en Ucraína ou en calquera lugar, que EE.UU. veña en declive e que xurda un mundo multipolar no que os traballadores e os pobos pequenos poidan atopar outro tipo de rendijas para levantar as seguintes utopías.Pero agora non temos vento a favor, como dicía Etxebarrieta [Txabi].

E a Euskal Herria?
Respecto ao País Vasco, a medio prazo, estou aínda máis pesimista. Somos demasiado pequenos e ademais non temos ferramentas para xestionar os cambios que veñen. Somos o país coa taxa de natalidade máis baixa de Europa. Por dicilo dalgunha maneira, somos un pobo que desaparece. Iso si, representarano outros habitantes, como os homes brancos representaron aos indios en América. Por suposto, sempre quedará un pequeno grupo que fala o idioma dos sioux, ou o eúscaro, que xogará a pelota para o goce dos turistas. Iso xa está a ocorrer en Iparralde.

O que se chama multiculturalidad é unha trampa inducida polas elites, porque buscan un único tipo de individuo: consumista e obreiro precario. E unido ao global ‘Gran Irmán’ a través do teléfono móbil e a cultura anglosaxoa. A tradición, a familia, os sindicatos, as linguas, a memoria, as crenzas, as nacións, as etnias… en definitiva, todo o que xera cohesión social, sobran para o sistema.

Recordo sempre a frase dun amigo, o gran editor estadounidense André Schiffrin, sobre a diversidade: “Desde un acuario de cores pódese facer unha sopa de peixe, pero é moi difícil facelo ao revés”. E coñecemos un mundo con miles de peces diferentes, un deles o vasco. A diversidade cultural que nos propoñen é a sopa de peixe.

Euskal Herria necesita un gran incentivo. Unha nova era de convulsión social, política e cultural, como ocorreu a finais do século XIX ou que a nosa xeración viviu a partir de 1958. Os vascos sobreviviron sempre porque loitaron pola súa liberdade, a súa cultura e a súa lingua. Normalmente contra corrente. Desapareceriamos si as novas xeracións de vascos quedasen sometidas ao conformismo e á ideoloxía dominante. Cumpriríase o pesadelo de Xaho e alguén escribiría no atlas do mundo: "Aquí foi o Baskonia".

Quero transmitir a necesidade de loitar. Xurdirá algo novo. Sempre naceu.

Traballou moito na defensa do patrimonio inmatriculado pola Igrexa no seu nome. Como vai esa batalla?
Ese é o escándalo máis grande que coñecín. Desde Navarra conseguimos evidenciar este gran roubo da historia de Euskal Herria e do conxunto do Estado. Todo o patrimonio relixioso dotacional construído polos pobos, as súas casas, terreos, cemiterios, frontóns foron inmatriculados ao seu nome. Todo o mundo deunos a razón, incluso Europa, pero, a pesar das promesas de recuperar ese patrimonio durante a campaña electoral, o PSOE volveu a facer a de Cervantes: "Atopámonos coa Igrexa".

O que máis me sorprende é que fomos capaces de meter a man aos bispos en bragas (co tema da pederastía), pero ninguén foi capaz de meter a man no lugar que máis lles desbaste, o peto. En Navarra polo menos deixamos algúns instrumentos de loita (plataforma popular, comisión municipal, acordos parlamentarios...), pero no resto de Euskal Herria parece que non lle dan moita importancia. Onte mesmo escribiume un alcalde de Gipuzkoa pedindo axuda e asesoramento.

É urxente contar cunha plataforma nacional que aglutine ás institucións implicadas e ao movemento da cidadanía para asesorar, mobilizar e litigar até recuperar todo roubar.

No seu último libro defende a canción Gernikako Arbola como himno de Euskal Herria. Por que?
Por moitas razóns. Somos un país con memoria de piollos. Cada vez estamos máis despistados e fragmentados tras a ruptura institucional de 1981. Os vascongados viven comodamente co seu status político, eles son “Euskadi”, ninguén lles nega que son “vascos”, teñen ikurriña... E moitos esquecen que somos sete provincias. Por iso esta iniciativa saíu especialmente de Navarra, Iparralde e a diáspora, porque o sentido da nosa territorialidad mantense máis vivo. Todos os historiadores de Euskal Herria están de acordo en que é o verdadeiro himno das nosas liberdades.

O Arbol de Gernika ten épica, sangue derramado, historia de antigas loitas, desde os obreiros de Gallarta ou Eibar até a masacre donostiarra da Garda Civil. Algúns din que é relixioso, sen saber cal é a súa orixe, e desde os primeiros socialistas até a primeiros ETA todos recoñeceron que é o himno máis laico e internacionalista. E, por exemplo, foi a canción en eúscaro que máis se cantou na Ribeira de Navarra. Os anarquistas volveron ao esperanto como himno libertario. O himno foi o símbolo de todos os vascos do Gernikako Arbola, que o puxo na diana das bombas fascistas. Por tanto, é o símbolo máis internacionalista que temos.

O curioso é que todos os partidos abertzales falan constantemente de facer "nacionalismo", e o que desde 1853 considerouse como himno nacional, en todos os territorios e en todas as correntes políticas, cando hai unha proposta concreta para cantar, algúns empezan a mirar para outro lado. Porque pode haber moitas novas propostas, e non esquezamos que [Ricardo] García Danborenea propuxo tamén Desde Santurce a Bilbao como himno no Parlamento Vasco.Só
desde o descoñecemento podemos deixar o que foi un himno nacional de 170 anos. Sería como botar a man de Irulegi a vertedoiro.

Agora, en que estás a traballar?
Afortunadamente, tiven tempo para deixar as cousas en orde. Puiden terminar dous libros que levaba anos traballando. Unha, Imago Vasconiae, o primeiro atlas histórico de Euskal Herria. É un traballo de orgullo. O outro, sobre Zumalakarregi e o independentismo vasco da época. Logo está o traspaso de todo o que xestionei: empresas, fundacións, asociacións, arquivos... Entre tanto sigo indo ao monte, cantando cos meus amigos, e xestiono o humor negro que me sobra do meu pai e o meu avó. O País Vasco fíxome moi feliz. Voume contento.

De todos os xeitos, se tes dificultades e estás a pelexar até o último momento, non?
Non pensaba que no último momento e tan de cerca ía ver a cara máis fea do capitalismo. Nesta loita polo amianto miles de persoas en Euskal Herria están a ser infectadas, sen saber que a causa é unha enfermidade laboral causada polo amianto.

A táctica é moi sinxela: deixar pasar o tempo para que os afectados vaian morrendo e non poidan pór en marcha ningún preito. Así, a Seguridade Social solicita á miña antiga empresa que acredite que eu traballei durante 20 anos (aínda que isto está recollido na miña vida laboral) e a empresa contéstalles que non me coñecen de nada transcorridos tres meses. É un escándalo. E se iso fanmo a min, que todo o mundo coñéceme, que aínda estou ben, e que teño medios para denuncialo, que non van facer a moitos ex compañeiros que teñen máis idade, menos saúde e menos recursos? No problema do amianto hai moita inxustiza e moitos criminais soltos.

Por tanto, na recta final, en lugar de estar tranquilo, obrigáronme a volver ao meu sindicalista. Entre os ensaios de quimioterapia e os testamentos, vólvese a obrigar a tomar a pancarta. Que sexan malditos!