Do 2 de outubro ao 9 de novembro, dezaseis representantes de doce linguas minorizadas realizaron en Aretxabaleta (Gipuzkoa) o Programa de Formación Experto en Revitalización de Linguas da Asociación Garabide. A maioría dos de Centroamérica e Sudamérica, tamén de África. Ao final da estancia, o compañeiro de Ecuador informounos do quechua.

Carlos Santiago
Moreta… ... seguinte Cachiguango, quechua nativo. En Ecuador non hai moitos apelidos quechua, pero algúns si. Nacín na provincia de Imbabura, no municipio de Otavalo, que tamén se chamaba Sarance, pero é Otavalo desde a conquista. Vivo en San Juan de Iluminación, desde Otavalo. Nacido en 1986, estou a me formar en temas de Comunicación Social, porque desde fai 15 anos tiven unha afección pola radio e a comunicación. A tendencia vén do meu pai, que era un apaixonado da radio.

Que camiño seguiu en relación ao quechua?
Funme de mozo a AJQI, a Asociación de Mozas Kitxua de Imbabura. A asociación contaba e conta con varios proxectos para a promoción e/ou recuperación da identidade cultural do pobo quechua de Otavalo. No meu caso, en canto entrei na asociación, atrapoume a cuestión lingüística. Son indíxena, pero non falaba quechua. Os pais falaban, pero só en parte. Facían un uso “estratéxico” da lingua, xa que por algo privado dirixíanse ao quechua. Eu creo que era consecuencia da dominación da conquista, das antigas consignas: “Quechua pecouse falar... Falar de quechua supón unha multa, unha pena de cárcere…”. Sempre.

Pero, vostede coñeceu ese ambiente? Aínda é actual?
Eu coñezo ese ambiente só en parte. Con todo, recordo que unha vez fun á cidade a recoller algunha escola [Otavalo] e, entrando no centro da cidade, vin a uns mestizos que falaban español tratando violentamente a un indíxena porque estaba a falar de quechua. O lugar era un foco de atención e, sobre todo, os maiores acudían a el para pedir, por exemplo, a interrupción do servizo eléctrico. O certo é que aqueles mestizos estaban a maltratar a aquel indíxena: “A linguaxe kitxua aquí non váleche, fala de cristián!”. Para min aquela violencia era algo novo e sorprendeume. Volveron a casa, contaron o que viran aos meus pais, preguntaron polas súas vivencias cando estabamos preto da tulpa [lume baixo] e contáronme o que coñeceran na súa pel. De mozo traballaban na granxa e tiñan unha forte realidade agre. Entón tampouco tratou ben aos mordomos, ou aos patróns.

Vostede é indíxena, pero subliñou máis arriba que non falaba de quechua...
Efectivamente. Con 12 anos empecei a estudar grazas á Asociación Xuvenil Kitxua. Antes falaba moito coa miña nai de quechua. Co meu pai, sempre en castelán, pero realmente non era nin castelán, senón unha chapushca, unha lea. Cando entrei na Asociación de Mozas, deime conta de que o obxectivo era profundar na identidade cultural. E, por suposto, dentro desa identidade atopar a linguaxe, a indumentaria, os costumes, a danza, a música… O principal motor deste propósito, e o primeiro profesor do quechua foi Gonzalo Díaz.Esa foi a visión: facer todos os programas de radio con quechua. En canto á aprendizaxe da lingua, o fin de semana tiñamos un par de clases. Era indíxena, pero até entón o profesor consideraba que o quechua non era así.

E como pensaba vostede o quechua?Por exemplo
, na asociación varios quechueros falaban, pero vivían tímidos para falar, en receo para falar na rúa. Éralles difícil falar de quechua nun programa de radio. Recordo que entón decidín e dixen: “Quero un programa de radio para falar de quechua”. E non era capaz de falar ben, pero, aínda así, empecei. E aos poucos formeime a falar de quechua, e superei as vergoñas e receos de ninguén, e fixen o programa. Volvín ás raíces, pareceume importante: era indíxena, levaba a indumentaria local, pero non falaba de quechua. Entón, que identidade é iso sen lingua propia?

En que consiste o coñecemento do quechua en Ecuador?O
maior coñecemento concéntrase no catro pobos indíxenas de Ándelos do Norte: Otavalo, Karanki, Natabuela e Kayambi, nas provincias de Imbabura, na fronteira con Colombia. É onde máis quechua falan. En Ándelos, pero ao sur, hai máis pobos que falan de quechua. En canto á imbaba, eu diría que o 60% son quechua falantes, pero díxenlle, a vergoña dun, o medo e o receo doutro, falan moito menos. Eu, por exemplo, falo de quechua cos maiores no meu pobo, en San Juan de Iluminación. Pero entón á cidade, e aínda que non falo correctamente en castelán, falo en español.

Que recoñecemento legal ten a súa lingua?
Sen recoñecemento. Na Constitución de 2007, Ecuador foi considerado un estado plurinacional e multicultural, recoñecendo á nosa lingua o status de oficialidade. É a época na que o socialismo se estendeu a Venezuela, Bolivia e demais países. Este recoñecemento do quechua non veu sen máis, senón que algunhas das nosas institucións políticas –Conaie, Ecuaruna, Χ…– trataron de alcanzar ese obxectivo. Estas institucións políticas son as responsables de que o Goberno ecuatoriano elabore políticas a favor dos pobos e as nacionalidades. Entón, o goberno conseguiu que o quechua fose considerada lingua oficial, e desde entón xa existe a oficialidade da lingua na Constitución e en documentos como o papel. Pero só en papel, porque iso non tivo consecuencias na realidade, non hai cola. Por desgraza, non se materializou o prometido: todo é palabra, ningún acto.

En que consiste a transmisión do quechua de xeonllos?No
noso partido a transmisión só se realiza nun 30-40%. Moitas das miñas curmás –refírome ao grupo de vinte persoas–, non falan de quechua, ou falan a medias, a receos, tímidos... si van falar correctamente, se alguén lles vai a burlar. Este complexo é moi estendido entre os mozos. Medio mal, xa temos grupos musicais que cantan con quechua, son tendencias, e chegan a eses mozos que falan quechua coas súas cancións sen certeza. Temos intención de aproveitalo.

Ten o quechua acceso á educación?
Hai uns anos, dentro do Goberno de Ecuador tiñamos un ministerio como o da Educación Multicultural Bilingüe. Desta instancia derivábase unha dirección provincial que impulsaba o ensino con quechua nos centros. Desde o Ministerio establecíase a presenza de profesores de quechua. Con todo, o actual goberno tentou evitar as boas intencións do anterior ministerio. Aparentar axuda, si, pero non facer nada en cines e minas. Ou por unha banda, e por outro, desmantelar. É dicir, actuar en contradición. Desgraciadamente, aquel ministerio foi desmantelado, esa intención de ensinar quechua fúndese dentro do sistema educativo. Desde entón, non hai programas para ensinar quechua aos nenos. Nas comunidades indíxenas hai algunhas escolas, pero só para traducir do castelán ao quechua algunhas palabras. Non hai ensino de quechua.

E nos medios de comunicación? Hai prensa de quechua ou radiotelevisión? A Asociación Xuvenil
Kitxua conta cunha emisora de radio, totalmente de kitxua, e diversos programas culturais. Tamén unha revista. Contamos a situación lingüística que vivimos no pasado e, con iso, a de agora: falamos de grupos musicais que cantan con quechua, pomos a súa música, escoitamos a nenos que falan con quechua… Levamos vinte anos traballando na radio e non foi fácil. Por outra banda, sempre pensamos que somos un medio de comunicación alternativo, unidos á comunidade, aos cabildos e aos nenos, porque esa Asociación de Mozas á que fixen referencia tamén o esixe nas súas cláusulas. E así sempre nos identificamos como alternativos. E, á parte de nós, non hai outra radio que estea a falar de quechua, que faga nosa mesma función. Nós, con todo, queremos levar o noso proxecto lingüístico e cultural máis lonxe, e chegar a outros medios de comunicación, xa sexan medios privados ou comerciais.

E conseguistes levalo máis lonxe?
Tentámolo, pero eses medios de comunicación non importan máis que o quechua, o diñeiro. En nosa mesma provincia, por exemplo, hai outra radio, que ten a mesma grella de programación que nós, pero, desgraciadamente, cando nos reunimos con eles, para chegar a acordos de promoción do quechua, por exemplo, o de sempre: “E a cambio de promocionar o quechua, vannos a dar diñeiro?”… En canto á televisión, por desgraza, non temos o quechua. A Universidade Técnica do Norte dispón dunha canle de televisión gobernamental e comarcal. Ao ser da Universidade, os seus contidos son, ademais, académicos. Desgraciadamente, non hai televisión de quechua para a xente.

E nas tecnoloxías da información e a comunicación, tivo lugar o quechua?Polo que
respecta á dixital, o día de hoxe estase creando contidos e aí vemos algúns: “E como se di un con quechua?... Shuc. E como se di dous? Ishkay… Seguide nas nosas redes sociais!”. E xa está. Tamén é tendencia, todo o mundo faio. Niso estamos, e vide aquí, vendo o voso país, vendo os medios de comunicación, e sorprendeume o visto: a estrutura das vosas radiotelevisiones, a forza para revitalizar a lingua, a vontade de manter o eúscaro… Acabamos de coller e levaría o modelo de aquí ao noso país, aplicándoo alí. Non se vai a conseguir dun día para outro, pero polo menos gustaríame empezar a canalizar.

Que viches durante a túa estancia entre nós?En
Euskal Herria, que todo está articulado, que hai actores e que cada un ten o seu espazo. Non se pode comparar co noso país. Si nós queremos presentar e desenvolver un proxecto lingüístico, e pedir axuda ao goberno, non sei si conseguísemos algo. Palabras si, “plurilingüismo”, “multiculturalidad”… pero en realidade, nada menos que nada. Con todo, unha curiosidade: o pasado 12 de outubro, cando estabamos en Aretxabaleta, recibimos unha noticia de Ecuador dicindo que a prefetura de Imbabu publicou unha nota dicindo que o quechua era considerado como lingua oficial na prefectura. Atendeume: por primeira vez na historia tomaron unha decisión similar na miña provincia. Evidentemente, este recoñecemento oficial da nosa lingua débese ao labor de AJQI e do resto de asociacións tractoras.

No mundo laboral, negocios, deportes...
Sen quechua, por desgraza.É a primeira vez que tes

en Garid, pero coñecemos a máis dun membro da túa comunidade no programa de formación Experto… Dígoche no
cine que un é que alguén nos conte o de aquí e outro, o que é moi diferente, véxalo á túa vista. É totalmente motivador. Aprendín moito, como dar sentido ao que facemos, como canalizar o proceso, como desenvolvelo, como articular todas as cousas, como dar conta das posibles vías de revitalización e promoción do quechua… Porque si, falamos de quechua, case sen pensar, pero é máis que unha cuestión de como herdar a lingua, como transmitir, como garantir o uso… O traballo que facemos aquí cobrou outro sentido, e creo que acertaremos a transmitir o quechua, despois de estar aquí, traballando dunha maneira máis eficaz.