Na praza Urdanibia de Irún quedaron Iraitz Agirre Aranguren (Arrasate, 1983) e Iván Gómez Gutiérrez (Irún, 1984). Non tiñan coñecementos previos. Un proxecto, ou o proxecto dun proxecto, foi o que impulsou este encargo na praza máis coñecida como Moscova. Un proxecto sobre a Illa dos Faisanes: A súa intención era presentarse á convocatoria da bolsa de investigación Ribeira do Concello de Irun 2018 para a súa posterior execución como tándem, combinando a parte artística (Gómez) coa investigación antropolóxica (Agirre).

O asunto en si, a forma de traballar, a interdisciplinariedad do proxecto e a acta daquela primeira reunión que quedou plasmada nunha servilleta, todo foi un tanto atípico ata que cinco anos despois publicouse o libro Intzura. Non é de estrañar, por tanto, que o resultado non cabe nos canons tradicionais, é un ensaio? Texto teatral? Libro de historia? Traballo antropolóxico? Quizais todos á vez? E quizais algo máis? Tras falar cos autores, a clasificación do resultado non é fácil. Aguirre definiuno nun momento como “o ensaio do ensaio”. Talvez a palabra “artefaktu” sirva para definila, por unha banda, porque é unha canle suficientemente ampla para caber todas as correntes que subxacen ao libro, e por outro, porque a palabra “dispositivo” aparece en dúas no mesmo libro, no texto inicial de Agirre, e cando Gómez a completa como final.

Un dispositivo de libros sobre a Illa dos Faisanes (Inca, Compania, Illa da Conferencia), publicado auto-producido polos autores, que non está á venda nas librarías tradicionais - intzurauhartea@gmail.com pódese obter un exemplar en contrabando escrito a través da dirección intzurauhartea@gmail.com), e que partindo da parte máis pequena da terra que comparten ambos os estados neste mundo, pon en dúbida a historia oficial, a propia historia, e a propia percepción de Euskal Euskal Herria.

Gómez sostén que, ao ser de Irún, tiña esa illa desde hai tempo. “Interesábame a idea da illa en si mesma, como algo separado doutras cousas, e ademais, como está entre dúas augas, e como no meu traballo como artista o aspecto relacional é moi importante, podíalle meter a man desde moitas partes”. A aproximación inicial de Agirre foi outra: “Politicamente, a illa é algo estraño para os vascos. Sabía que ao ser condominio o límite desprázase dúas veces ao ano, etc. E ao reunirse con Iván, el xa viña de estudar a figura de Velázquez e tiña moita información sobre a historia escrita. E eu, dos ocos, púñame cunha chea de preguntas: desde o feminismo e a euskaldunidad quería mirar todo o que a historia oficial non conta”.

Relacións, lagoas, un lugar indeterminado e separado, obras artísticas relacionadas, identidades colectivas... Non son arxilas malas para empezar a traballar. O mesmo día dos seus encontros ocorréuselles facer unha serie de entrevistas sobre a illa e, a partir delas, escribir un libreto dunha obra de teatro. Aguirre lembra que tiveron en mente o modelo da tobera, que participou nos teatros populares que se realizaron no Alto Deba coa tradición de Lapurdi. Gómez afirma que tamén lles interesou desde o principio a idea do ensaio, “non como un intento de reflexión, senón como un intento, no sentido de facer algo. Non para terminar, só para facer o mesmo exercicio, case coma se fose deporte”. É dicir, non quixeron escribir un ensaio que busque unha conclusión clara recollendo argumentos sobre un tema concreto. E ademais, atendendo ao sentido do exercicio, o ensaio pode ter moito que ver co espírito do teatro: “Utilizamos esta idea: ‘Imos ensaiar, a ver como nos sae isto’, explica Agirre.

“Pero os entrevistados que eliximos non daban para un teatro, senón para escribir oito libros diferentes”, engadiu. Sagrario Arrizabalaga, archivista do Arquivo Municipal de Irun, a activista feminista Edurne Epelde, a artista Maria Ruído, o bertsolari Amets Arzallus, a antropóloga Maggie Bullen, o xornalista Eneko Bidegain, a arquitecta Valvanera Neto Donemiliaga, guía do mosteiro de Kukulaga e o arquitecto Anartz Ormaza. Con todo, en Intzura non aparecen transcritas directamente estas conversacións. A atribución das declaracións é especial, diferente ao que se fai nos traballos de investigación habituais ou na prensa, porque este libro é como o río e vai en zigzag entre as marxes dos xéneros. Gómez explicou que “facendo un xesto á literatura contemporánea”, despois de transcribir as declaracións das persoas entrevistadas, todo este texto foi entregado a través de oito personaxes: Bat Gizona, Muller Dúas, Garson Trois, Miss Four, Bost, Sei Anderea, Doutora Sete e Oito Burua. Estes personaxes foron representados na illa ao redor dunha mesa chea de documentos antigos. “Cren que baixo estes papeis hai un sistema oculto”, explícase ao principio do libro. A través desta posta en escena pretendeuse que cada lector imaxine a estes personaxes que están a pensar xuntos, sen especificar quen dixo realmente as frases do libro.

Unha vez localizados algúns temas dentro de cada entrevista realizada, cortáronos das transcricións orixinais. Gómez considera que se trata dunha “escritura máis próxima ao collage”, “afastada da escritura lineal”. Ademais, tomaron a decisión de pór de manifesto os cortes do collage, “a pesar de que poderían ser literalmente torpes, porque o seu peso como pista de composición artística reside en que o texto teña esas fracturas”. Aguirre engade: “Tiñamos moi claro que o traballo debía estar espido, que deixariamos aos descuberto erros, torpeza…”. O libro transmite unha idea de liminalidad a través deste tipo de decisións: Na Companza, na Illa dos Faisanes, na Illa da Conferencia, no Intzura, neste inidentificable obxecto xeográfico situado no centro das augas do Bidasoa, onde nada está ancorado en definicións concretas, a pesar de que algúns queren facer entender o contrario. E o obxecto artístico-filosófico que formaron en colaboración tamén quere expresalo materialmente. Tamén querían levar esa aposta máis lonxe, deixando os fíos que se utilizan para encadernar o libro soltos, sen colas, para dar máis sensación de fraxilidade. Pero na imprenta considerárono imposible.

“Neste proxecto utilizamos a idea de Iceberg. É dicir, que a illa ten unha profundidade que hai que perforar cara a dentro. Para iso, empezamos a buscar cousas e a introducir os nosos descubrimentos no proxecto. Tamén tivo a emoción dun proceso arqueolóxico”, asegura Gómez. O traballo arqueolóxico que non se levou a cabo na illa, por certo, como lembraron os autores do libro, non se realizou ningún calicero na illa para ver si quedan restos de metralla das guerras que se sucederon nos últimos séculos na zona do Bidasoa. “É gracioso, porque os papeis din algunhas cousas, pero non se quixo demostrar se iso é certo ou non. Faille pensar até que punto a historia oficial ten interese en saber que foi a illa ou si quixo deixar unha fábula”, explica Agirre.

Esta contradición aparece de forma bastante paródica no libro, a través de Muller Dúas: cando outros personaxes empezan a facer hipótese sobre a historia, este personaxe lémbralles continuamente que hai que consultar os TEXTOS, así en maiúsculas. “Xusto dicíao o arquiveiro de Irun con frecuencia, ‘isto non aparece: O inmigrante portugués que morreu tentando atravesar o Bidasoa sábeo todo o mundo, pero non está nos papeis’. E el gustounos moitas veces que falase diso, porque el é o que coñece os papeis, e dicíanos que seguramente algunhas cousas non aparecían”. Gómez opina que hai tendencia a pensar que a verdade está nos textos. “E o noso exercicio foi pensar por que se escriben os textos, para que se escribe algo. Iso é certo, porque se quere que sexa así. Por tanto, tamén quixemos cuestionar o traballo que fixemos nós co arquivo. Porque fixemos un traballo de arquivo, pero non só para buscar relacións entre documentos, senón tendo en conta que o propio arquivo responde a unha relación de poder”.

Este traballo permitiu recoller interesantes reflexións sobre a Paz dos Pireneos, que se asinou na propia illa en 1659. Este pacto estableceu a fronteira entre os dous estados actualmente en vigor, permitindo tamén a anomalía da Illa Faisana compartida. Ademais da influencia deste convenio entre os reis de España e Francia no País Vasco, o libro ofrece a posibilidade de analizar outros elementos relacionados co acontecemento histórico como a celebración da cerimonia na Illa dos Faisanes, a relación entre Luís de Francia XIV.aren e a Infanta María Teresa de España, a partir da cal se elaboraron os cadros de representación da época, os edificios arquitectónicos de Velázquez.

O subtítulo de Intzura é “como contar a historia”, porque ten unha mirada retrospectiva crítica de explorar a parte do iceberg que quedou sen contar para entender o presente. Pero non é só iso: por unha banda, porque o concepto de fronteira é unha obra que hoxe en día tamén ofrece moitas vías de repensar –como explicou Agirre, “segun e que corpos atravesan esa fronteira, estamos a falar de límites moi diferentes. Uns pon a vida en xogo para pasar a fronteira e outros se converteron en algo que xa non vivimos”; doutra banda, porque a illa se proxecta tamén ao futuro nalgunhas partes deste traballo, entre outros, en anexos entre as conversacións de oito personaxes, nos que os mozos de 15 a 16 anos do IES Eguzkitza de Irún poden ver os proxectos que porían en marcha na illa, e os alumnos da Escola Técnica Superior de Arquitectura de Madrid traballaron ao redor da Ficción.

“Unha das cousas que me gusta moito é que non hai ningunha consecuencia”, explica Agirre ao final da entrevista. É certo que: Intzura é sobre todo un libro que che leva a facer novas preguntas, non un produto que che ofrece as verdades definitivas sobre os temas que trata nun pack. Con todo, unha idea na cabeza queda bastante clara: a necesidade das pontes. Tanto para conectar a illa coa súa contorna como para que as conexións entre os diferentes campos de coñecemento que utilizamos para comprender a nosa realidade sexan máis fortes.