A tradición de unir a sabedoría e a luz é moi antiga. As metáforas que enlazan ambas as nas linguas indoeuropeas son tan frecuentes, tan integradas que apenas se perciben conscientemente. Pero non só neles, senón tamén no noso ten a mesma relación: chamamos luz á persoa intelixente e falamos de luz de intelixencia. A relixión a miúdo dixo que o camiño do saber é luminoso (tentando diluír a oposición entre razón e fe), lembremos a lema Ego sum lux mundi ou a doutrina da iluminación de Agustín de Hipona. (Que as deusas nos libren de carreiros luminosos, xa que máis que carreiros luminosos que van naturalmente cara ao paradois eran camiños iluminados artificialmente para o inferno).

Na antigüidade, a sabedoría entendeuse a miúdo como o coñecemento dos obxectos máis luminosos. Platón xogou con luz e sombra no famoso mito da cova, imaxinando que o camiño cara á sabedoría, pola educación, era unha liberación da sombra. Filopón, filósofo e teólogo alejandrio do século VIN, acusou a Aristóteles de facer un xogo de palabras entre sophia (sabedoría) e sápheia (claridade), porque o primeiro aclaraba todas as cousas. Hoxe para nós, ver claro é comprender ben e estar ás escuras perdidas na ignorancia.

A mesma metáfora escóndese tras a visión da Idade Media como unha época escura. A pesar de estar de moda desde hai moito tempo repetir que non foi para tanto, é dicir, aquela época escura –non se sabe– que nos pintaron e que representamos que non era a Idade Media (esta vez o risco está no outro extremo: Non foi a Idade Media imaxinarse como algo, como un paraíso de igualdade e fraternidad). A pesar de todo, despois da Idade Media veu o Renacemento, resucitando a luz e levando a iluminación até a cima, até a Ilustración, tamén chamado “Século das Luces”, por considerar que a razón viña na man da vela, iluminando a escuridade provocada pola fe cega e acrítica.

O Romanticismo alemán –reaccións contemporáneas radicais contra a Ilustración e, na maioría dos autores, moi reaccionarias– quixo demostrar que as luces nos cegan (“Moita luz neste século!”, gritou Herder, un dos pais do Romanticismo). A luz do mediodía do verán non deixa ver nada, queima todo e planea. As cousas aparecen moito máis perfiladas con luz oblicua para escurecer. Na luz escura, todo sepárase e percíbese mellor. Nun momento de exceso de luz, cando non hai sombra, non se ve ben.

O berro de Herder contra o deslumbramiento está en Kanten Sapere! entendeuse a miúdo como contraria á chamada (chamada á comprensión persoal). Eu creo que son complementarios, pero esta vez imos obviar ese debate.

O certo é que hai pensadores claros, é dicir, enxeñosos, rápidos, que enfocan o que outros non ven e sinalan as sombras como talles (dixen ao pensador, podía dicirme á tenda, ao limpador, ao profesor ou á política). Pero tamén hai iluminados que pensan que actúan baixo a influencia dun poder case sobrenatural, crendo que son propietarios da verdade. Predictores convencidos de que as cousas son máis capaces que os demais á hora de coñecer. Pensadores claros e simples iluminados. En que se diferencian? É claro e concreto o límite entre ambos? En ambos os casos, a luz, a metáfora do saber. Pero non ocorreu nunca que os supostamente luminosos non se freen a tempo e convértanse en listopasados? Eu diría que iso viuse máis dunha vez (si, todos temos un na cabeza! ). Que as deusas non permitan que a claridade nos cegue.