Non creas que facemos un sacrificio acudindo a Gipuzkoa, coa escusa de que a señora e eu imos facer unha boa extorsión”, avisou, e citámonos na praza de Igeldo case ao azar, nun martes nubrado de xullo. Xabier Amuriza (Etxano, 1941), xunto á súa esposa Arantza Praza, vén camiñando desde o alto do pobo. Desde Orio até Igeldo para non ter que acceder en coche ao centro da cidade. Coincidindo coa súa despedida e o inicio da sesión fotográfica, Praza trasládase á estación de autobuses, onde se reúnen tras a entrevista. Temos tres longas horas por diante, pero sentámonos e empezamos a falar sen perder tempo: “Teño unha longa traxectoria, fun moi cuestionada en moitos campos, e agora, co paso dos anos, recibir algúns recoñecementos dá moita satisfacción”.

A linguaxe das pedras deu lugar a unha frase do libro de memoria: “Unha idea comercial é unha felicidade. Eu quero alegría”. E explicación: “Eu sei o que é a alegría e necesito a alegría para vivir, sempre a necesitei, pero agora, retirado, fanme vivir motivos alegres. E para min é unha alegría, por exemplo, vir hoxe aquí e facer esta entrevista”. Ademais das explicacións, os xestos confirman que é emocionante: fala apaixonadamente do libro de memoria que acaba de publicar na web. Nela recóllense unhas 500 frases que mostran as súas contradicións, a maioría delas que ocultan algún paradoxo. Por exemplo, ás veces a tristeza golpea tanto como a alegría. “Teño un estado bastante irregular. Fago grandes ilusións e logo recibo os frustrados. Pero por decepción, vivín feliz. Cada decepción tivo unha esperanza”.

Os seus velenos máis puros son os da infancia. Por algo empeza a linguaxe das Pedras: “Eu son a infancia máis un anexo”. Aínda lembra con claridade aquelas viaxes que volvían do seminario a casa e que se prolongaban ao redor dos retornos para alargar a alegría. E porque sabía que, co regreso, comezaría a descontar o tempo de regreso ao seminario. “Sentín poucas sensacións tan doces e fortes. As alegrías posteriores non foron tan simples, tan nítidas, tan monocomponentes. Eu entendo moi ben a película ET: a casa e a casa, non tiña ningún outro sentimento”. Ingresou aos 11 anos, primeiro no convento das carmelitas, segundo ano no seminario, onde viviu até os 24 anos. “Fascíname a adolescencia, porque a explosión de min quedou dentro, esperando. Quizais por iso séguenme sucedendo esas explosións votatorias, quizais estou na adolescencia permanente”.

A maior liberación da
vida produciuse a principios da década de 1960, e tamén chegaron ao seminario os ecos de “Gu xira Euzkadiko gazte berria”. Nese ambiente politizado, as crenzas da moza Amuriza comezan a agruparse. “En que consiste esta moral dos itomas? Por que nos meten a Deus até as nosas conciencias? Por que a obediencia debe ser cega? Que ten o eúscaro para ser rexeitado? Por que non pódese falar de política?”. Lembra como a maior liberación da súa vida o momento da súa liberación moral. “Díxeno un día: na miña conciencia só estou eu. Aquí ninguén pode mandar máis, si non quero. Así que son libre! Esa seguridade dábame moita tranquilidade. A partir de entón empecei a ser dono de min mesmo”.

Para cando se fixo sacerdote, tiña claro que estaba a traballar para facer fronte internamente á xerarquía da Igrexa. Para entón xa era librado da fe da “transcendencia”, pero non lle parece que traizoase a ninguén: “A xente respectaba o que cría, eu só axudáballes a liberar lazos, a superar as preocupacións morais”. Sitúa a cuestión da fe, a transcendencia, dentro das debilidades desde a infancia até a madurez; forma parte do salto da era do conto á mental. Non cre en Deus. “Outra razón para crer que Deus existe é para crer que son Deus. Todos os asuntos da fe e das relixións son consecuencia da morte. Da inadmisión da morte. Pois o final de algo non é outra cousa, senón a eliminación. Unha simple extinción. Que logo seremos algo? Claro! Tamén estivemos na era dos dinosauros. Pero non unha conciencia, que se dá conta de que eu son e que ti es. Si non é esa conciencia, todo o demais é inútil. É de crer que dentro de 100.000 anos, vostede, Kepa e eu, Xabier, en certo xeito, poderemos comunicarnos con toda a nosa memoria, lembrando esta entrevista?”. E aquí engade unha das frases do seu libro: “Non hai ciencia ficción como as relixións”.

Non podía ser un punto
tranquilo Non esperar a transcendencia cambiou a vida e enfrontouse coa súa soidade. Que facer coa vida? A que dedicar o tempo? O interior empuxou a Amuriza a moitos sitios, pero sempre acabou de volver ás súas tarefas habituais. “A vida é como unha árbore. Avanzas por un ramal, pero pronto termina o camiño. Si non queres caer, volve ao tronco. A subida tamén é bastante limitada. Intentos que podes facer, sabendo que pronto terás que volver á túa ruta xeral. Por exemplo, eu admirei moito a grandes escritores ou músicos ou pintores, pero neses campos non tiven éxito. Tampouco o tiven gratis. Dáme moita pena, por exemplo, non saber debuxar. Estiven en círculos de artistas, pero non de forma permanente. Todas as artes atraéronme, pero ao final fun un pobre bertsolari”.

O seu afán de estenderse en múltiples direccións deulle moita alegría, pero de cando en vez agradecería que fose un dos máis satisfeitos. “Hai xente como un punto tranquilo, sen tantos conflitos internos. Iso é unha sorte. Eu non son así”. En calquera caso, desde que decidiu non ter esperanzas “grandes”, di que vive máis completo: “País Vasco liberado? Eu non o vou a coñecer. O Pobo Socialista Vasco? Non o vou a coñecer. País Vasco? Tampouco. Aínda menos coñecerei un mundo xusto e non violento. Tratarei de defender esas expectativas, pero o meu sufrimento moral non lles axuda en nada, decidín non sufrir en balde. Non sempre o consigo, pero sinto máis tranquilo. Chego á última pendente e quero vivir nunha desconexión sentimental do mundo do tempo que me falta”.

Ideais e medos
Non pode separar o pensamento do sentimento. “Blaise Pascal ten unha famosa frase: o corazón ten razóns que a mente non entende”. Di que é bonito, pero non coincide. “Sentirse, os animais tamén senten. Eu non podo sentir nada sen pensar e non podo pensar nada sen pensar”. Con todo, a miúdo aparece unha tristeza que non atopa explicación e que só pode explicar as peripecias dunha ou varias hormonas. “Onte estaba contento, e hoxe, sen cambiar as razóns, por que estou así? Por que me volvo a animar ao tomar un café? É duro tragar que es un laboratorio químico. Deixando metáforas, son un pouco bipolar”. Adoita ter ciclos que oscilan entre a tristeza e a euforia e que a miúdo coinciden cos ciclos do día: “Polas mañás, normalmente os meus constantes anímicas están abaixo, pero polas noites non teño ganas de deitarme. Unha vez díxenlle a Alfonso Sastre: ‘Nunca atopei motivos convincentes para levantarme da cama’. Quedou sorprendido. Pois é verdade. As emocións a miúdo escápanche a sitios innecesarios. Que pode conducir? Intelixencia. Pensamentos. Tes que sentir o que merece, o que é sensible, non algo incontrolable. E iso distínguese e conséguese a través do pensamento, aínda que ás veces o propio pensamento cáeseme”. Finalmente, nas rebaixas, a miúdo aborda a estatística: “Si as rebaixas foron sempre transitorias, volverá o ascenso”.

Ao longo da súa vida sufriu outro choque interno: o medo e os ideais. “A xente cre que eu son valente e radical, pero son un pobre cara a dentro. Véñenme todo tipo de medos corrosivos. De súpeto consigo liberarse deles, darse conta de que son absurdos, e entón de cando en vez vén a euforia e outras veces a depresión. Como estiven así, sen motivo? O ser consciente diso amólache. Pero os ideais tamén están aí. E non se que me provocou máis”. Lembra moitos momentos da súa vida e parécelle que si non fose por medo iría moito máis lonxe. O desexo de abandonar o seminario de neno, os raparigos do cárcere, as pantasmas das sesións de bertsolaris, as accións máis ou menos fortes, a actuación de Eusko Gudariak en Gernika ante os reis de España… Di que estaba a piques de ter medos. O equipo e os ideais víronse envolvidos na vida. Con todo, non ten arrepentimento nin preocupación polo que non fixo. “En todo caso, pena de non poder facelo”.

Vellez, volta á base A
expulsión dos asuntos persoais non lle gusta moito. “Sempre me pareceu que estamos sós nos sentimentos máis profundos da vida. A quen vou empezar a contar aquela alegría dos campesiños de neno, do seminario en casa? Deseguido empezarán a responder 'pois eu isto, eu o outro'. O oínte non pode recibir os seus sentimentos coa forza que vostede dálle, e ao adiviñalo vén a decepción. Adóitase dicir que hai emocións, pero eu son máis criado, polo menos en sentimentos importantes. & '97; E non dar calacas! Isto é un diálogo, e a vostede tenlle que interesar necesariamente o que eu digo, pero, si non, non quero falar do meu mundo interior, porque non hai nada máis decepcionante que para que lle escoiten con indiferenza”.

Vive a vellez como un retroceso cara ao básico, como un período que se enfronta á súa propia materia prima. “Cando estás no bulebule da sociedade, podes entrar na demanda cun, no desafío co outro, en todo tipo de debates, pero na vellez pásache a conciencia de ti mesmo. Eu, sobre todo agora, vivo con min mesmo. E cales son os meus sentimentos máis importantes? As que sempre tiven. Os procedentes da infancia”. Por estar máis illado, di que a vaidade se mantén. É unha frase do libro: “A idade non reduce nin humilla a divindade”. E xustifica: “Si empézache a ir un pouco a cabeza, igual vaiche a baixar a divindade, pero, si non, o teu desexo de identidade non se reduce. A banalidade non ten explicación, segue aí. O único que podes facer é que non o sabes. Ou dar unha aparencia de humildade. Eu non quero esa falsidade”.

Agora a preocupación principal é ocupar o tempo dalgunha maneira: “O tempo buxán é un buraco negro. Pido ao día que non veña en branco. Dáme medo atoparme sen papeis en lugar de ver un programa de televisión inxenuo”. A maioría das veces ten que actuar. Case todos os días e tamén escribindo. “A escritura proporcióname pracer para afrontar a vida. Cando paréceche que dixeches algo ben, que che dá unha boa definición aos teus sentimentos ou pensamentos, iso cúmpreche moitísimo”. Salva os costumes do exceso de tempo. “O costume ten mala reputación, pero somos animais de costumes. Un hábito que nos permite saber sempre que facer. Sentar na mesa nun lugar, entrar nun bar determinado, pasar por un sitio... Mentres non se converta en conflitivo, seguir niso. A tradición segue o instinto”.

sente afortunado porque aos 82 anos está ben de saúde, pero non sabe até cando poderá manter a súa vida actual. Mentres tanto, a compañía dálle a satisfacción sobre todo, e os simples sentimentos de que está ben. “Ás veces ouzo que hai que prepararse para a morte. Preparar? Iso virá sen preparar. Ademais, creo que vou ter unha morte gratuíta, porque a alegría de acabar a pena vai ser maior que a dos que se alegran”. E o Premio aos Utópicos Vascos reuniunos nesta entrevista, recuperou unha última frase relacionada con este concepto, a modo de epílogo: “É unha gran felicidade ser dunha cidade que non fundou conquistas, ningún monarca foi premiada, ningún emperador nomeouna. Esa cidade non existe, pero son de alí”.