O século XXI XX.aren parece que nos vai a traer cada vez máis un longo resbalón de abusos, aínda que desgraciadamente os que sufrirán danos laterais non sexan responsables deles. Así nos pode pasar pola fusión dos xeos do Ártico.

É coñecido que no verán o solo que se adoitaba conxelar, o chamado permafrost, está a fundirse cada vez máis rapidamente, vertiendo á atmosfera o metano conxelado e reforzando o efecto invernadoiro. Coñécense menos os riscos asociados a esta fusión, máis concretamente as consecuencias da dispersión dos materiais biolóxicos, químicos e nucleares que de momento permanecen conxelados no subsolo. A medida que estes compoñentes se reabren ao medio ambiente, ademais de deteriorar gravemente o funcionamento dos ecosistemas, poderían reducir as poboacións dalgunhas especies do Ártico e pór en perigo a saúde humana, segundo a investigación biogeoquímica emerxente "Riscos biogeochemical risks from Arctic permafrost degradation", publicada na revista Nature Climate Change en outubro de 2021.

No Ártico os intentos das armas nucleares comezaron na década de 1950. A maioría das Comunidades Soviéticas desenvolvéronse nos rabaños de Nova Zembla, iniciándose en 1955, e nelas vivían cazadores e pescadores do pobo de Nenets, exiliados ao continente. Entre 1990 realizáronse 130 probas cun total de 265 megatons. Ademais destas probas, nos mares de Barents e Kara hai restos de máis de 100 submarinos nucleares, de modo que a maior parte do bacallau consumido actualmente en Europa provén do Mar de Barents. Na bahía de Txernaia, no extremo sur de Zembla Berri, os sedimentos conteñen un plutonio de entre 2,500 e 11,000 Bq/quilo, cun nivel de radioactividade natural de 0–3 Bq/quilo.

As partículas radioactivas non só se depositan, senón que se estenden ao medio ambiente, e non está claro o destino das correntes mariñas na rexión nas próximas décadas. No xeo do quebrantahuesos do Norte hai tamén grandes cantidades de cesio 137, entre 450-650 Bq por quilo, que se estenderán ao Océano Ártico cando o xeo se derrita. A pesar de que o Estado ruso anunciou un plan de eliminación destes submarinos afundidos nesa rexión, moito non vanse a eliminar e os que van quedarse están a emitir unha radiación de 8,860 TBq, millóns de Bq.

En Occidente, os Estados Unidos, a pesar dos seus diferentes exercicios, deixaron indicios similares na súa contorna. Centro de investigación Camp Century no norte de Groenlandia, construído en 1959 a nove metros baixo o xeo. Un pequeno reactor nuclear fornecíalle enerxía e producía lixo. En 1967, tras o peche do centro, todos os lixos permaneceron baixo o xeo, que hoxe perde 268 toneladas ao ano. En conxunto, estes lixos presentan unha radioactividade de 1.2 mil millóns de Bq.

Aínda estariamos a tempo de limpar a zona, pero a auga que se infiltra na fusión dos xeos pode abrir os materiais. Ademais, nas proximidades produciuse un accidente grave en 1968: Preto da base militar que se construíu en Qaanaaq, produciuse un incendio nun bombardeiro B52 que transportaba bombas nucleares, explotou os avións e dispersou 4.6 millóns de uranios e plutonios na superficie do xeo de Groenlandia.

En xeral, a contaminación nuclear do Ártico é moi grande e móbil. Un estudo que analizou os movementos e absorción de cesio 137 na década de 1990 revela que poden existir niveis perigosos de radioactividade até o ano 2500, pero non se tiveron en conta os cambios máis recentes derivados do cambio climático. Entre os riscos de absorción destes materiais atópase a síndrome de irradiación aguda, a deterioración pulmonar e o cancro.

Riscos confusos

Si os lixos nucleares non fosen suficientes, o desxeo do Ártico aumenta o risco asociado á contaminación química. As correntes atmosféricas achegan os produtos laterais da combustión aos polos, sendo as máis coñecidas as dioxinas.

O mesmo ocorre con algunhas moléculas organoclorinas que se pulverizan habitualmente: Pesticidas DDT e lindane, ou PCB utilizado habitualmente en circuítos eléctricos. Hoxe en día prohibidos, pero aínda dispersos no medio, os ventos lévanos aos polos e acumúlanos. Logo introdúcense nas redes alimenticias e se bioacumulan, polo que se atopan en gran cantidade na graxa dos osos polares e outros grandes depredadores. Até agora, unha parte importante desta contaminación quedaba no xeo. A medida que o xeo se derrite aumenta a súa concentración no medio. A eles hai que engadir algúns metais pesados dos residuos mineiros, principalmente arsénico, cadmio, níquel e mercurio, e a contaminación da extracción de petróleo. A zona máis contaminada pode atoparse entre a Península de Yamal e Taimyr, especialmente a cidade de Norilsk. Da empresa da mina de níquel local partiu unha marea negra en maio de 2020 pola rotura dun depósito construído no permafrado que comezou a derretirse.

Necesidade de redirección

Como di a antropóloga Anna Tsing, vivimos nos desastres do capitalismo, e a situación do Ártico advírtenos con crueza como estas amplas zonas, case impregnadas de salpicaduras, foron ensuciadas e transformadas durante centos de anos.

Estas situacións xeran "comunais negativos", segundo o concepto definido polos investigadores Emmanuel Bonnet, Diego Landivar e Alexandre Monnin, e aínda non desenvolvemos a nivel global unha ferramenta axeitada para a xestión destes comunais, xa que non entendemos o problema en toda a súa dimensión. Temos, pois, dous retos comúns: reducir o cambio climático que agravaría a negatividad destes comunais e aprender a desfacer eses desastres, e a nosa relación insosteible con eles, a través da nosa forma de produción.