Os días 26 e 27 de xuño elaboráronse no Bizkaia Aretoa de Bilbao as luces e sombras acesas ao redor da lei "Só si" e púxose foco no tratamento que se lle deu nos medios de comunicación, xa que foi fundamental para a construción dun discurso ilegal xeneralizado na sociedade, segundo os relatores do curso. O fundamento da lei foi a idea do consentimento, e os delitos de agresión sexual e abuso sexual uníronse nun mesmo saco para evitar que as mulleres agredidas teñan que demostrar "intimidación", entre outras cousas. Pero a perturbación provocada polos imprevistos recortes das penas provocou que as discrepancias entre o PSOE e Podemos aumenten e o PSOE volva a modificar unilateralmente a lei. Podemos e varios grupos feministas acúsanlle de abandonar o centro da aceptación e de que a revictimización volva á lei.

O maxistrado Vitoria Rosell, representante do Goberno de España en materia de Violencia de Xénero, subliñou que o sistema xudicial foi sempre moi patriarcal, e que con esta lei déronse pasos adiante, aínda que quedaron á sombra pola polémica suscitada pola redución de penas aos homes condenados por violación. Rosell denuncia que se propagaron moitas mentiras a través dos medios de comunicación e que está sorprendido de como non se deron a coñecer os proles da lei.

Sinala algúns aspectos que melloraron respecto da anterior lei: recolleuse o acoso rueiro, protexeuse a toma de imaxes e a difusión non autorizada, ampliouse a protección de menores baixo a tutela do goberno, acelerouse o proceso xudicial... "Non ouvín todo isto en ningún sitio", criticou.

Mostras biolóxicas en caso de violación

Rosell insiste en dous puntos: o primeiro, que en caso de violacións o médico forense deberá tomar mostras biolóxicas en diante, aínda que a muller decida non denunciar no momento, gardaranse as mostras para utilizalas si nalgún momento decide denuncialas. O maxistrado di que é un cambio importante, porque até agora non se podía xulgar por falta de probas. "As mulleres non deben chegar coas feridas, desde o principio dicímoslles que lles creemos e que imos tomar a mostra". O segundo, que engadiron outras sancións máis aló das penas de prisión. Por exemplo, a inhabilitación para traballar con menores, aínda que sexa un traballo voluntario. "Que máis protexe a pena de prisión ou a inhabilitación para adestrar a menores? ", pregunta.

Rosell asegura que os "erros" do Ministerio de Igualdade non foron algúns dos "erros" que se lle reprocharon. Por exemplo, a "urxencia" da lei: "En dous anos e medio preparamos a lei e a pandemia tivo unha participación popular e feminista moi importante". Ademais, defendeu que era "imprevisible" que a redución das penas máximas de prisión provocaría a excarceración ou a redución da pena, e que a lei non se interpretou correctamente. "Quen manda aquí, o poder xudicial ou o poder lexislativo? Por que non adaptouse toda a xurisprudencia á nova lei? E por que esta lei se tivo que adaptar á antiga xurisprudencia? Os xuíces non aplicaron a lei de forma consciente. Non aplicaron os puntos positivos".

Quixeron pasar da idea de "non é" á afirmación "só é si" coa nova lei e o maxistrado reflexiona sobre a diferenza entre dereitos e deberes. "Desde pequeno ensinóusenos que temos que dicir "non", é unha obrigación das mulleres e faise entender que os homes teñen dereito a tentalo unha e outra vez". Di que é un dereito entre diferentes, e que cando se di "só é que si" é entre iguais, porque os dous teñen que dar o visto e prace. Rosell explica que se trata dunha lei para aliviar a carga das mulleres: "Esta Lei articulouse para a defensa dos dereitos das mulleres, pero tamén para impor ao Estado unhas obrigacións. É obrigación do Estado xulgar as violacións e colaborar coas mulleres".

Como se repetiu constantemente no curso, os membros do Ministerio de Igualdade de España, e especialmente Irene Montero, recibiron unha dura sentenza en relación coa lei, non só pola oposición á dereita, senón tamén pola cidadanía. Os relatores advirten que os sectores reactivos da dereita que até agora non se preocuparon polos dereitos das mulleres están a recorrer á restrición das sancións para dirixirse contra o Ministerio de Igualdade. Con todo, preguntado se todo isto mereceu a pena, Vitoria Rosell contesta o moderador Irantzu Varela: "A señora que foi violada en San Fermín segue cuestionando si mereceulle a pena pór a denuncia, aínda que gañou o xuízo, porque o proceso foi moi duro. Preguntado si denunciaría coa lei anterior, di que non. Por tanto, eu non podo cuestionar si mereceunos esta nova lei”.

“A lei non se entendeu”

María Naredo, letrada e asesora do Ministerio de Igualdade, a politóloga e activista Nerea Barjola e a avogada e criminóloga Carla Vall i Duran definiron as sombras e luces da Lei Integral para a Garantía da Liberdade Sexual. Subliñan que non se entendeu que é a sombra principal da lei e que foi un fracaso para o movemento feminista, que ademais se incrementou a fragmentación do movemento e que a sociedade non asumiu a cuestión, senón que se tratou como unha cuestión de mulleres.

Os relatores advirten de que os medios hexemónicos han aberto un discurso negativo sobre a lei e de que os sectores reactivos acusaron informacións falsas. Catro xornalistas feministas analizan nunha mesa redonda o ruído mediático xerado ao redor da lei. Maider Galardi –Berria FM–, Patricia Reguero –O Salto– e Isabel Muntané, directora do Máster de Comunicación e Xénero da Universidade Autónoma de Barcelona, baixo a dirección de June Fernández –Pikara Magazine–, confirmaron que o labor dos xornalistas é a socialización do feminismo estrutural e a agresión sexual con coidado da muller.

O tratamento dado nos medios á lei “Só é que si” estivo condicionado por varios factores: “A ofensiva antifeminista crece e, neste contexto, os medios de comunicación decidiron centrar o debate na redución das sancións en lugar de facer pedagoxía”. Muntané engade que hai que ter en conta a precariedade e a falta de formación feminista dos xornalistas para entender a súa conduta: “É moi difícil publicar unha boa información que contextualice o tema nesta situación, adoita recorrerse ao sensacionalismo porque achega máis diñeiro”. Pola vía de Galar, cre que os “discursos de odio” e “discursos contra o xénero” están a ter éxito na sociedade, e que os xornalistas buscaron titulares que lles dean clics.

Máis zumento en lugar de xornalismo rápido

Fronte a iso, Reguero dO Salto pon en valor o traballo de medios alternativos ou independentes. Segundo isto, preferiron a profundidade e o contextualización fronte á rapidez. Reguero informa que en novembro, cando estalou a cuestión dos recortes penais, el tivo que pasar unha semana para entender o que estaba a pasar. “Se eu non o entendía, non podía contalo. Reaccionamos tarde, pero creo que era o máis axeitado porque necesitabamos máis tempo para a reflexión”. Con todo, é consciente de que a chegada de “tarde” vai afectar a unha menor lectura, xa que para entón a maioría dos demais medios falarán do tema.

Muntané ten claro que ese é o xornalismo que debería facer, e non o rápido xornalismo que fan os medios convencionais. “Todos deberiamos reflexionar, analizar, dar voz a feministas… e así ganas a confianza da xente, porque agradecen ler artigos máis profundos en Pikara ou similares, porque lles dá ferramentas”. O catro relatores da mesa coinciden en que no últimos cinco ou dez anos deuse un salto cara a un xornalismo máis feminista, e o que só os medios alternativos traballaban agora tamén se estendeu aos hexemónicos.

Reguero propón unha mirada retrospectiva en lugar de mirar o tratamento da lei desde novembro a aquí. “En 2018 había unha proposición de lei froito das voces levantadas ao fío da violación colectiva dos Sanfermines. Desde entón estamos a falar de violencia sexual nos medios de comunicación”. Lembra que nos últimos cinco anos falouse nos medios de comunicación de violacións de grupo, acoso rueiro, acoso sexual, credibilidade da vítima... Segundo esta xornalista, os temas que estiveron na axenda mediática foron: “Tivemos a oportunidade de falar abertamente da violencia sexual e de acabar coa crenza que se produce só nas rúas escuras”. Reguero espera que nuns anos sexamos capaces de ver que agora se está conseguindo falar de violencia sexual no paraugas da violencia de xénero, “porque hai só dez anos falabamos de relacións de parella”.

Pero, cal é a mellor maneira de comunicar as agresións sexuais nos medios de comunicación? E o que non produce revictimización? Isabel Muntané traballou durante tres anos con varias mulleres que superaron unha agresión sexual e elaborou unha guía de recomendacións, ao redor de 2016. Advirte de que a estas mulleres aféctalles enormemente a lectura do que se publica sobre elas nos medios de comunicación, e unha das súas principais esixencias é non definilas como simples vítimas. É dicir, que cando lles atacaron eran vítimas, pero que non é para sempre, que son máis que iso. Como di Nerea Barjola, en lugar de reflectirse como vítima, é de axuda reflectirse como persoa que superou a agresión sexual.

Explican que unha boa forma de fixarse é darlles autoridade, dar tanta importancia aos seus testemuños como a un experto. June Fernández pon un exemplo: “A nai de Nagore Laffage, Asun Casasola, foi a que máis información ofreceu na agresión sexual do grupo de San Fermín. Destacou que ao agresor sexual estábaselle reprochando a falta de resistencia suficiente, pero que a súa filla foi asasinada por oporse ao agresor. O observador tamén é dar voz ás familias dos feminicidios”. Tamén recomendou que Patricia Simón vexa a Pilar do Álamo, militante feminista que durante 30 anos sufriu violencia machista por parte do home, a entrevista en Pikara, porque a actitude de Simon é “exemplar”.

Non hai ‘presuntos’ ataques

Os relatores lembran como se conta a agresión sexual, o risco de cuestionar o testemuño da vítima. Pero, se non hai unha sentenza firme, pódese chamar violador ao home acusado de agresión sexual? A lei establece que debe figurar como "presunto" violador. Maider Galardi, con todo, trouxo a María Gorosarri a reflexión da profesora da UPV: “Fala de presuntitis. Di que se fose un ladrón non utilizariamos tanto a palabra ‘suposto’”. Gali propón outras fórmulas para evitalo, como “o home ao que se lle atribúe a violación”.

Na mesma liña, Muntané insiste en que nunca se debe utilizar a fórmula de “suposta violación”, xa que se suxire que a palabra do denunciante non é crible. “Eu póñome coa voz das mulleres, e non vou utilizar ‘presuntos’”. Tamén fai unha última advertencia aos xornalistas sobre sexualidade e violación: “Cando nos medios de comunicación fálase de agresións sexuais utilízase a miúdo o ‘sexo non conforme’. É un erro moi grave. As relacións sexuais son sempre aceptadas; a violación é un exercicio de poder, non de sexualidade”.