Para eloxiar a existencia e a obra de alguén, para analizar os seus traballos e as súas achegas, normalmente esta sociedade espera a morrer, quizais unha vez morta a persoa, porque se din cousas boas con facilidade. E cada vez máis no tempo, máis fácil adoita ser abrir a posibilidade das críticas –algo que non estaría mal si quérese analizar honestamente a obra dun artista, porque este país ten unha clara tendencia a limitarse só aos eloxios, e está moi ben, pero evidentemente ninguén o fai ben, e benvido a crítica–.

O caso é que se analizou a obra de Anjel Lertxundi estando o mesmo Anjel Lertxundi presente en todas as sesións. E como non podía ser doutra maneira, atenta ás indicacións dos relatores que falaban da súa obra. De volta, eles tamén a el, para probar si subía coa cabeza e cara abaixo ou cara á esquerda e a dereita. Vergoña e nerviosismo compartidos. Escoitáronse eloxios, algunha crítica, algún apuntamento ao baixo equilibrio de xénero. Aprecio honestidade.

O percorrido de Lertxundi ten once patas e para falar delas, once convidados pasaron polo Palacio de Miramar os días 29 e 30 de xuño. Once patas, unha punta cada unha, e á vez complementarias, porque moitas son transversalas. Lertxundi deixa a sombra e segue deixando a sombra.

“Podíanme pór o apelido González. Lembraredes: González era conserxe e logo chegou á Real. Era moi bo en verdade, pero tiña moita sombra, Arkonada, e a verdade é que hai tempo ninguén a lembra”. Desta maneira, Andoni Egaña comezou a pactar ben e describiu perfectamente o que é recibir o encargo de seguir a un gran. Egaña, ademais de praza por praza, nos últimos anos, axita cada día a pluma no xornal Berria. Fai uns seis anos deu a substitución a Anjel Lertxundi, que foi profesor da Ikastola, cando os responsables do xornal pedíronlle que dara un certo seguimento á columna que Anduk construíra durante moitos anos, “si pódese dar” a alguén que fixo tan ben quince anos. Iso mesmo dicía Egaña, do mesmo xeito que o porteiro González, si non quedaría á sombra.

Anjel Lertxundi foi o referente de Egaña, polo menos no campo da columnización. Na actualidade, Egaña ten moi propias seccións e formas, pero tomou certas tendencias a Lertxundi, por exemplo, na redacción. Levantarse pola mañá, pasear polo dique de Zarautz no mellor dos casos, volver a casa e porse a escribir, escribir o diario. “Iso require moita autoconfianza, eh, Andu?!”. Ao dez da mañá, teña entregado un texto de mil cen caracteres. Recalca que a ocupación non é importante en si mesma, pero que a ocupación pode converterse nunha preocupación se non hai unha capacidade especial para superala.

Segundo Egaña, Lertxundi ten “escritor magro” e demostrouno nas columnas que escribiu durante quince anos. Ten a capacidade de crear a ficción máis realista. Contar unha historia de conto, envorcala e provocar preguntas ao lector, todo iso en poucas liñas. Porque é graza asociar palabras a palabras, e non as palabras a granel. Que conta tamén de Lertxundi, “fondo e atado almaz”. Logo, que o lector pense si o que contou realmente sucedeulle ou o inventou. E cos inventos, que un mesmo descifra. Pero os pés sempre estiveron no solo de Lertxundi e non se afastou demasiado da posición do lector.

“O seu texto é un problema” O que le
as columnas le e o que non quere ler decide pasar a páxina. Pero, inevitablemente, quen ten que traballar cos textos de Lertxundi, que remedio ten?

O ilustrador e debuxante Antton Olariaga teno claro: “Non sabedes ben o que é un escritor, e non digades Anduk, que che envíen os textos para que logo ti fagas as imaxes”. O ton de ironía e seriedade foi mesturado con mestría e como é habitual por Olariaga, e os xestos amorosos entre os coitelos e coitelos que lanzou a Lertxundi foron moi evidentes. En serio, levantando o dedo e mirando á xente dixo: "Se non fose grazas a este tipo, non se crearía esa ficción en eúscaro. Por tanto, Andu, grazas".

Olariaga falou da relación entre o escritor e o ilustrador e deu consellos e explicacións para levar ideas das palabras ás imaxes. "Ignorar os nomes e menos os adxectivos, lévannos a un camiño equivocado e moléstannos, non serven para nada. Debemos fixarnos nas accións, sentimentos, formas de falar destes personaxes".

Ademais, Olariaga defende que se pode crear máis aló do que escribiu o escritor, e para contalo recorreu a unha anécdota, que foi con Lertxundi. Unha vez Olariaga debuxou a un can facendo chís xunto a un neno, aínda que Lertxundi non mencionaba a ningún can nese texto. O escritor comentoulle con sorpresa ao ilustrador, a ver que estaba a facer. "Importa? Aos nenos gústalles máis esta imaxe". Olariaga defende o atractivo de crear mantendo o texto.

“Escritor canónico e humilde”, como
Andoni Egaña, tamén estudou Nerea Arruti, de Anjel Lertxundi, e de aí o seu instinto literario, "o noso único territorio libre"; "a literatura é o único territorio libre na literatura de Anjel Lertxundi".

Arrut é profesor da UPV e crítico literario, pero lle custa manter a súa "condición de satélite que debería": "Os críticos literarios estamos obrigados a manter a distancia. Pero non me resulta nada fácil manter a distancia a Anjel Lertxundi, porque para min Anjel Lertxundi non é Anjel Lertxundi, senón Andu". Nun ton moi íntimo, por tanto, lembrou aos culpables que lles levou a mergullarse na lectura: "Póñome de acordo en que coñecín a Andu como director no excelente grupo de profesores que tiven nunca: Mariasun Landa, Txiliku, Ane Mujika e moitos máis. Póñome de acordo en que recibimos unha educación innovadora, crítica e de confianza, cando non se utilizaba esa retórica".

Antes de volver á UPV/EHU, Arruti foi durante anos profesora de literatura na Universidade de Aberdeen (Escocia). Di que en Escocia hai unha especial afección pola literatura irlandesa, mesmo pola Euskal Herria, e non digamos, cun profesor euskaldun. Pois ben, atendendo ás peticións dos alumnos, retouse a estudar a obra de Lertxundi en inglés, pero atopou moitas dificultades no camiño: non hai comentarios sobre Lertxundi nos medios internacionais, polo que non se pode traballar cos alumnos. "Andu é un escritor humilde, evidentemente. É un escritor canónico: escritor de escritores, aínda que logo non realizou a súa carreira académica no modelo clásico".