Pai dos Bidart, Jean Batiste, Kuxkurrio, que marcou a primeira pedra do camiño percorrido polos seus fillos, entrevistado en 1991 polo xornalista Mikel Asurmendi nesta mesma ARGIA: “[Jean Batiste Bidart] Foi carpinteiro de profesión, desde que aos 14 anos aprendeu do seu pai ata que se retirou. Comezou a estudar danzas vascas aos 16 anos e en 1966 volveu reunir ao grupo de danzas Arrola de Baigorri. Durante moitos anos, o profesor de danza de fóra fíxolles viaxar a Baigorri e levou aos mozos da localidade a Hego Euskal Herria para aprender danzas e actuar nas actuacións. Durante un dez anos promoveu a vida do grupo de danzas Arriola e naquela época participou nas reunións do Euskal Dantzarien Biltzarra. Na actualidade os seus descendentes manteñen a continuidade do grupo popular de danzas”. E como complemento dos mesmos, os seguintes: “O pai dos Bidart, unha persoa de gran prestixio en Baigorri. Gran vascófilo, giristino, mal rociero, coñecido cantante, fundador do grupo de danza de Baigorri, viúvo pola mañá, pai de catro fillos. Por un momento tiña tres deles prisioneiros. Home duro, nunca pleini. Aínda que non estaba de acordo coas armas, sempre se mostrou a favor dos seus fillos en público. Presidente da Asociación de Familiares de Presos do Norte. Durante 20 anos viaxaba até o último extremo de Francia, cada semana, en solitario, para visitar Felipe. Na televisión francesa tamén apareceron os seus paseos”.

Nestas palabras démonos conta de que non hai erros cando empezamos a falar con Felipe, Betti e Jojo Bidart: danza, música, euskera… É un reflexo do camiño que desde a mocidade fixeron á política, pondo entre paréntese e liñas a loita armada de Iparretarrak.

Porque é un paso tímido da cultura á política, como nos dirá Felipe Bidart...

Cada un de vós percorreu o seu camiño, compartistes algunhas experiencias e experiencias, pero non todas. Con todo, o tres comparten o compromiso co pobo, dunha ou outra maneira. De onde vén ese compromiso?
Jojo: Desde o Ttip. Eu primeiro vivín no grupo de danza Arrola a primeira inxerencia, ou a metedura de pernas, na cultura. Falar en eúscaro co seu pai e, da man do seu pai, entrar no grupo de baile Arrola. E con eles, escoitar ao meu irmán asubiar en casa, porque ao principio o escoitamos en casa. Estes foron os primeiros pasos.
Felipe: O meu pai dirixiu o grupo Arrola, el volveu acendelo, e nós continuamos e empezamos a bailar desde o ttipi. En casa falabamos en eúscaro, e tivémolo a través do meu pai, e chegounos a adhesión sobre o eúscaro e a cultura vasca. Danza, música, txistu, grupo de cantantes locais... En Baigorri, o grupo de cantantes cantaba na Igrexa, pero nas mudanzas [ritual para que os recentemente casados entrasen na súa casa] e noutras de Baigorri. Este grupo de cantantes estaba dirixido por Pello Erramuzpe.

Betti: E eu, igual, saboré esa fonte que dixeron os meus irmáns. De mozo, cando era neno, en seis ou sete anos quería moito a música. E cando escoitei o txistu, quixen asocialo a el e empecei, e logo seguín no grupo de bailaríns. Doutra banda, tiña unha chaqueta para aprender música cun amigo do meu pai. Chegaba unha vez por semana a Baigorri e ensinoume a música en casa a cambio da comida. Estiven en moitos grupos de bailaríns de aquí, dos nosos cerebros, e tamén estudei no conservatorio. Deste xeito, tiña un bastón para saír a bailar con outros grupos. Eu tamén participei nos primeiros pasos do grupo Arrola, e así iniciei as miñas relacións co Sur, primeiro en Navarra e logo en toda Euskal Herria. Andamos moitos e coñecemos a moita xente. Estaba a principios de 1970. Todo estaba relacionado entón coa cultura, a política e a vida no pobo.

é boa a imaxe da nai? O euskaltzale do meu pai, a danza, o txistu… e a nai Kati?
Jojo: É o pai quen fixo pasar a adhesión ao eúscaro. A afectividad é a nai. Tiñamos unha relación moi próxima, persoal, non tanto ligada á cultura vasca. Ou si. Non podo pensar outra cousa en Baigorri, sen as comidas da miña nai. Iso ten moito que ver para nós, pero tamén para moita xente que pasou pola nosa casa. Nas relacións coa xente, a nai ten unha gran parte porque lles dá a benvida a casa.

Betti: Para dar un exemplo, nas festas do pobo sempre faciamos a comida. Familia e amigos, reuniámonos entre 30 e 40 persoas. Recordo unha vez, tiña un amigo de Uztaritz, txistulari. O martes era tarde, porque non é domingo! Ese amigo díxome: “Sabes canta xente pasou pola tarde da túa casa?”. E eu: “Nin idea!”. E el: “Porque se quere dicir, pasar pola vosa casa e tomar algo, ser café, deserto ou pan e gas… oitenta e cinco! Contei todos!”. Quedou sorprendido! Logo estivemos a tocar o txistu e amenizando a festa e tocando a música durante toda a noite. Na festa requintada fixemos un pasacalle da praza á nosa casa, e arruinámonos, e o meu pai levantouse e empezou a facer a omeleta de ovo. E o meu amigo, outra vez sorprendido: “Eh, na nosa casa non o fai!”. Na nosa casa había esa abertura. E para os que se dedicaban á música, ao canto e á danza os violentos sempre estaban abertos.

Tamén lle escoitei a vostede que a súa nai cosen traxes para bailaríns [Felipe]...
Felipe: Si, niso traballou moitísimo, xunto con outros. Nos meus recordos foi un paso moi especial os cabalgamentos que montamos a principios dos 70. O pai encargouse diso, e se coseron as pezas polas nosas nais, e eu andé repartindo as pezas en todas as casas, porque naquela época no cabalgado participaban todas as casas, de cada casa había alguén que participaba na cabalgata, e vendíase nun molde: pantalóns brandos, cinta vermella, voantes... Todos os pobos participaron na cabalgata. Foron montados en forma de tolvas –cabaladas e tolvas, ambas as unidas–, e os do pobo acordábanse da antiga cabalgata, que foi ao día seguinte da Segunda Guerra, en 1946! Tamén se lembraba quen participou nesa cabalgata de cada casa e todos querían volver participar. Reuníronse persoas de todas as xeracións, mozas e maiores, e iso deume testemuño dos costumes, dos bailes, dos mutxicos e do seu apego. Alí curábase realmente o corazón do pobo e a comunidade. De aí, logo, eu entrei no mundo da política, porque da cultura trátase dun pequeno paso cara á política. A través da cultura, da linguaxe, das relacións coa cidadanía, houbo unha toma de conciencia dentro de min.

& '97; Que un cabalgamento puidese producir tales milagres.
Felipe: Así foi. Primeiro foi a cabalgata, e logo creamos as toberas, pero doutro xeito, os políticos, os problemas sociais. Fixemos toberas renovadas, e de aí tamén se deron pasos tremendos, ligando cultura e política. Con todo, como renovamos as tolvas, a xente non colleu as mesmas bondades. Algúns, que eran novos, que o tema tamén era político… Houbo incidentes e calapitas! Entón, para volver unir e reconciliar á cidadanía, montamos outras tolvas dúas ou tres anos despois, pero naquela época foron as típicas toberas. Entramos nese xogo, que era máis que un xogo, para volver relacionarnos cos cidadáns e volver participar, e conseguímolo a través da tobera clásica.

Da mesma maneira, bastou coa aparición do Día de Navarra en Baigorri. A xente non aceptou…
Betti: O primeiro Día de Navarra tivo lugar en 1979. Aquel día acendeuse sobre as relacións que tiñamos entón. Sobre todo fomos en Navarra, bailando, e inventamos o día Baigorri de Errate e Nafarroa Beherea, parte de Navarra. Era unha actividade cultural, pero tamén había unha mensaxe xeral, tanto en torno ao eúscaro como en favor da unificación de Navarra. Evidentemente, esta mensaxe non o vían con bos ollos os políticos de aquí, o novo era que a culpa era unha Navarra, querer unirse. “Dar caso, eses mozos son alguén...”. Había movemento aquí, e en todo o Norte! Cando se montaron os primeiros grupos culturais, en 1977 ou 1978, os mozos que se organizaron por pobos en toda Iparralde, o movemento foi bastante rápido: Grupos Populares [grupos formados entre 1975-1980 en pobos do País Vasco Norte].

Recordo, houbo un mitin en 1977, no trinquete de [Baigorri], denunciando a situación de aquí e facendo propostas sobre o traballo, con reivindicacións culturais e sociais. Todos eramos cidadáns. Este mitin preparámolo entre os mozos de aquí ao redor dunha reflexión. E seguiuse o movemento, e decidiuse que había que organizar unha semana cultural, porque naquela época empezaron a facer semanas culturais en Zuberoa, Hendaia, Hazparn, Donibane Garazi… Aquí, na primeira semana cultural, pensamos facer o Día de Navarra. Se tiñamos relacións –feitas a través da danza–, nA Ribeira, en Pamplona, en Estella… e traiamos a grupos de dantzaris locais, organizouse o primeiro Día de Navarra. A resposta foi moi rápida.

Jojo: Ese era o espírito dos Grupos Populares, e máis que o espírito, facer o molde: reunir aos cidadáns, reunir aos mozos e darse conta da situación. Ese era o punto de partida sobre todo. Despois verás que facer. Pero entón eran os propios cidadáns os que tomaban a palabra.

Déchesche conta da situación, Jojo. Cal credes que era a situación?
Jojo: Cando o pobo estaba a morrer, ese era o noso sentimento. Pero era máis que sentimento. En concreto, fixemos un estudo e participei xunto a outros mozos, acórdome moito con Peio Iralur, que estaba connosco. Os datos recollémolos pobo a pobo. Non era un tempo de recollida de datos por Internet, e pasamos por todos os pobos do cantonamento de Baigorri, e démonos conta de que, cos datos recolleitos, o cantonamiento de Baigorri e o de Atharre estaban a piques de morrer. Na prospectiva démonos conta de que estabamos a piques de morrer, que estabamos a afogar. E iso era insoportable.

O eúscaro aínda vivía naquela época, pero viamos os problemas que podían chegar. E economicamente, porque os mozos se ían de aquí, facer algo para vivir! Con todo, había movementos. Iniciara un proxecto para montar unha cooperativa nA Rosa, e o estado prohibiuno! As agresións xa existían en diferentes departamentos: economía, cultura, nivel social… e os mozos reuníanse regularmente. Teño un recordo moi positivo e moi rápido daquela época: eu dezasete e dezaoito anos participando nesas reunións. E démonos conta de que para sacarnos dese cepo tiñamos que facelo nós.

Betti: De todos os xeitos, até entón o pobo estaba en mans dos señores, non era como agora. Aínda había algúns señores –Intxauspe, Duboscq, Grenet…– que tiñan unha forza e un poder enorme na xente. Todo estaba no seu poder, tanto a prensa como o diñeiro… Todas as persoas ían a eles para sacar algo. Eran deuses típicos, inconfundibles nos espíritos da xente. E cando nós fomos en contra, “Non política, non política!”, dicían. A política era o sucio, non se debía emocionar! Para a xente iso era terrible: “A cultura… é ben, pero non fagas política!”.

Felipe: Xa que se mencionaron os Grupos Populares, neste mitin do noso pobo reuniuse a maior parte da mocidade do cantonamento, da comarca, do val. Un peticón foi asinado. Denunciábase a situación e completaba as esixencias desde o propio val. Un grupo de 250 mozos asinaron ese peticón para demostrar que había unha toma de conciencia e que estaba a crear un movemento. Sei que na prefectura sorprendéronse un pouco e lanzaron a alarma: “Por exemplo, aquí está a montar algo, hai que ter en conta estas esixencias!”. & '97; Non fixeron caso en absoluto!

Cultura si, non política. Na súa casa tamén era a cultura, o idioma do pai, a danza, a música… Había conciencia política, patriotismo político?
Felipe: O pai era euskaldun de raíz, sentía vasco, pero non tiña conciencia política. A política carecía de compromiso. Como di Betetik, o seu pai tamén tiña ese pensamento, que non había que facer política: “A política é algo sucio, non hai que entrar niso. Si é polémica, prodúcense calapitas, e non é bo acender ou levantar os calapitos”, dicía. Xalbador tamén canta iso nos seus versos. Naquela época, os que aquí aparecían como nacionalistas eran de Enbata, e a maioría dos de Enbata non sabían nin euskera. Aí había unha ruptura.

Nós tomamos conciencia de vasco e vascófilo e tomamos conciencia política de forma natural e comprometémonos/comprometémosnos politicamente. Enseguida sentimos esa necesidade, porque non bastaba con aparecer como vasco e non dar pasos políticos, porque había que tomar decisións e medidas políticas, e iso só era posible pola vía política. Era necesario arrogarse a sociedade e arrebatar a eses señores dos seus seguidores. O primeiro paso dos mozos da nosa xeración foi, xustamente, participar nas sesións políticas públicas, pospor preguntas e formular observacións.

Betti: Algo moi importante foi o que en 1981 denominábanse contratos de pays [contrato territorial]. A través deles, desde o Estado francés chegaban aos pobos unhas subvencións para levalas a novos proxectos. Iso estaba en mans dos señores, o diñeiro que eles distribuían. Na pomba dicíase: “Vanse a facer uns comisionados, imos axudar isto e aquilo…”. Pero un ano, os mozos organizámonos e entramos en todos os comisionados.

Acórdome, eu novo, aos vinte anos, fun a unha reunión de oficiais. Alí había uns 70 oficiais e Guermite era o conselleiro xeral e había deputados. Había un poder alimale alí. Comeza a explicar o contrato de Guermite, dicindo que alí mesmo había que decidir que facer. Alí estaba eu, entre eles o coco. Toma a palabra e: “Perdoa, pero haberá que facer comisións, si, e as sesións, pesar e analizar de que queremos ir…”. E el: “Non, non, aquí ímolo a facer!”. E a xente mira eni. E eu: “Pero normalmente os contratos non pasan así, tes que completar algunhas etapas”. “Que sabes ti? !”, empezou diante de todos. E eu: “Teño aquí textos...”, “De onde son eses textos?”. “Son públicos, chegaron da prefetura… Son textos oficiais…”. Empezou a escanear entre a xente, que facer, que non facer, o home non sabía que e como saír de alí, e decidiuse que se ía a montar unha comision, quen ía ir á comision, e logo íase a facer outra gran reunión entre todos. Empezou o escándalo de Alimal e pasou igual en todos os pobos. Xurdiu unha dinámica ao redor daqueles contratos territoriais, e como consecuencia da celebración da asemblea xeral na casa consistorial de Donibane Garazi, nós presentamos as nosas propostas.

Nas anteriores reunións de pobo sempre había alguén que o facía claro, algún guía, que en todo caso tomaba a primeira palabra…
Betti: Había xente, Mizel Bergouignan e outros moitos, con conciencia política e formación. Eu nada, colle de casa e así! Niso empecei un pouco a traballar, aí aprendín e logo avanzamos, iso foi no meu caso. Había movemento alí e aquí, pero nós demos o primeiro paso político no pobo, dentro do Grupo Popular de Baigorri e do Grupo Popular

Felipe: Ese era o principio dos Grupos Populares. Ao principio eran grupos locais, militantes locais, xeralmente novos. Reuniámonos e falabamos da situación. Como di Jojo estaba a morrer o pobo, e nós tiñamos que facer algo, pero non sabiamos que facer, por onde empezar, que preguntar, que construír... Talvez esta forma de facer chegou ao redor de todo o movemento que houbo en Francia nos anos anteriores, no Estado do 68. Este espírito de narración e militantismo afectou aquí a principios dos 70. Do demais, non é de min o que tiñamos que facer. Non foi así.

A Igrexa imperaba naquela época e, coa Igrexa, as súas crenzas, o seu deber de ser sincero e obedecer.
Jojo: Había iso entre nós aquí, pero, á vez, temos que darse conta de que na mesma Igrexa produciuse o choque, e coñecémolo tamén en Iparralde. E sei o que estou a facer, porque Felipe e eu pasamos escolas de igrexas e escolas de sacerdotes. Eu, en primeiro lugar, saín de alí en 17 anos, e xa a esa idade tómase conciencia, e no meu interior había dous movementos: o movemento vasco e o compromiso. Nisto eu vivín unha etapa moi importante no liceo, dentro do movemento chamado Mendeberri, no que empezamos a reflexionar e a entender xa o que vivimos en casa e no pobo –a través da danza e a música, e no ambiente do eúscaro en casa–. Non é, por tanto, a historia dunha casa, senón a toma de conciencia dun pobo.

Vostede, con todo, recibiu esa conciencia no liceo.
Jojo: Si. Por primeira vez escoitei a historia de Euskal Herria. No liceo tiñamos cursos de historia pero nunca se falaba de Euskal Herria. No Liceo, dentro do movemento Novo Século, si. Alí decateime da historia e do eúscaro. No mesmo tempo, había movementos ao redor dos refuxiados, e no mesmo tempo iamos co grupo de danza Arrola ao Sur e a represión era enorme ao redor da ikurriña.

Á parte do liceo, foi outro, como contou algunha vez, Jojo…
Jojo: Porque mencionou a Igrexa, hai que dicir que na mesma Igrexa había movementos diferentes. “Hai que aceptar a cousa… Hai que aceptar o que din os que están encima… Hai que baixar a cabeza, sufrir…”, iso era todo o que dicía a Igrexa, pero tamén na Igrexa fixera coincidir coa Teoloxía de Liberación. Iso tiña outro valor: o valor vital, a liberdade! Valor persoal, pero tamén colectivo e social. En dezasete anos eu non quería recoñecer os valores que a Igrexa nos impuxo entre horas, e no mesmo tempo había Grupos Populares, e metémonos/metémosnos neles. Unha experiencia de gran valor naquel tempo. Penso en Ainitz, a experiencia dos Grupos Populares aos que non nos diriximos. Todo o movemento de entón é: “Tomemos nas mans a nosa situación… O eúscaro non será salvado polos demais, nós salvarémolo”.

Jojo comenta o movemento de refuxiados. Os primeiros refuxiados, os militantes históricos de ETA, chegan desde o Sur.
Felipe: As persoas refuxiadas non teñen relación directa cos Grupos Populares, que xurdiron en relación coa situación de aquí, coas novas xeracións, cos militantes que están a tomar conciencia. Viviamos o apoio e a solidariedade das persoas refuxiadas de forma natural, vivía nel. Todos participabamos –porque se quere dicir, os que podían, ou os que tiñan mal– nese apoio. Isto entraba na perspectiva xeral: como se tiñamos conciencia de Euskal Herria, eses eran militantes vascos, chegaban desde o Sur. Ademais, era a época do franquismo, nesa loita contra o fascismo e o franquismo compartiamos o cento por cento, estabamos dispostos a apoiar a loita e apoiabamos aos refuxiados. Esa solidariedade coas persoas refuxiadas e co Sur entraba na nosa mentalidade e no noso feito e implicación.

No voso caso, en Baigorri, estades ao límite…
Felipe: E se nos achegamos á fronteira, temos unha relación coa outra parte, máis fácil, e vemos que Euskal Herria non queda só na fronteira, e na fronteira tamén son euskaldunes, temos o eúscaro mesmo. Este apoio ás persoas refuxiadas ha chegado de forma natural. Iso tamén está no noso camiño militante, que tamén influíu na nosa toma de conciencia, pero non foi o promotor do movemento de aquí, ou o que provocou o movemento. As persoas refuxiadas foron consideradas, e cada vez fóronse comendo máis, viviron esa solidariedade e achegoulles unha gran axuda.

Entre as persoas refuxiadas destacaron algunhas delas: O pequeno [Eustakio Mendizabal], [Juan José] Etxabe… Vostedes, os que trouxeron alí aos de alí e os de aquí, coñecéronos.
Felipe: Tivémolos aquí, apoiámolos, levámolos da man. Que eran mozos naquela época! Txomin [Iturbe]. Logo fixeron o seu camiño. Viviron en Baigorri, algúns deles traballando, en Deba. A cooperativa foi unha cousa importante no inicio da loita, na toma de conciencia. Alí tamén entraron algúns refuxiados no traballo.

Betti: Tamén existían entre os fundadores.

Felipe: Non se pode dicir que ao tomar conciencia política un elemento foi máis importante que outro. Como a ikastola. Creáronse porque algúns pais de aquí quixeron crear unha escola en eúscaro para os seus fillos. Primeiro comezou a ikastola nunha casa, cun fugitivo que se alimentou desde o Sur [Libe Goñi], e eu con el. Ao principio creamos unha gardaría e logo chegaron as ikastolas de primeiro nivel, declaradas escolas. Ampliouse o movemento da ikastola cos pais de aquí, cos profesores de aquí, cos colaboradores de aquí. Os Grupos Populares non o crearon, pero o fixeron, reforzárono, participando e facendo participar.

E que é cando un amigo cae? 50 anos desde o asasinato do Txiki. Coñecéronlle e axudáronlle.

Betti:Eta Txapela [Mikel Goikoetxea], eta ainitz!

Felipe: É evidente que cando un coñecido é asasinado, iso indígnanos. E que somos conmovedores, non hai dúbida.

Betti: A miúdo tiven moi bos amigos. Outras menos boas, pero algunhas moi boas.

Nese bego, porque Betti non ten máis que pedras… Non está só coa cultura, son necesarias decisións e medidas políticas, e vostedes, como dicía o seu pai, saltaron a unha política sucia: Os Grupos Populares, o apoio, a loita política, a loita armada e os Iparretarras… “Euskal Herria non se vende”, nas tinguiduras que aparecían “O pobo quere vivir”.
Betti: As cousas cambiaron, desde o meu punto de vista. Nesta época construíronse uns instrumentos que se aceleraron en 80, construíronse unhas estruturas, e agora parece que esas cousas son normais, antigas. Hoxe en día, a xente entra nesas estruturas coma se integrásense nun posto normal, non como militante. Un traballo parécelles normal. Quizais nalgunhas cousas, para ben. A xente aprendeu, especializouse, son máis profesionais, pero non dan por diante a militancia de hai anos.

Agora non hai militantes?
Betti: Si, é obvio que hai militantes que tamén o fan, pero estes instrumentos convertéronse agora en normais. E, por outra banda, no ámbito cultural, e no das cousas que antes teñen unha gran influencia nos pobos, agora teñen menos forza. Hai compañías de danza que non se cantas, que teñen bailaríns incribles, que fan creacións incribles, e iso é moi bo para a cultura vasca. A nivel de canto, a música foi sobre o rock, máis ben dáse conta do que se canta. Antes ouvíanse mensaxes, agora non entendo a mensaxe, pero seguramente as cousas melloraron tecnicamente, se agora son mellores músicos que antes, mellores bailaríns que antes. Hai cousas que melloraron a un nivel, pero o ambiente daquela época non é hoxe. Non pode ser o mesmo en corenta anos, pero...

Jojo: Respecto á mensaxe, hoxe senten as mesmas cousas que se cantaban fai corenta e cincuenta anos. E ao volver escoitar teñen a mesma repercusión, e quizais nalgúns departamentos máis eco: na problemática das vivendas, na do eúscaro… Hai cincuenta anos empezabamos a darnos conta, diciamos “Caso…!”. Hoxe en día, a pesar de que se observan algunhas cousas que melloraron, pero que fixeron grandes esforzos, dámosnos/dámonos conta de que non é un beneficio para sempre! En Etsenplu, unha pelexa que se produciu o ano pasado e que se repetiu este ano: baixa en eúscaro. Isto demostra que non é un beneficio. Conseguirase nun ano, pero ao ano seguinte pódese perder conseguir o ano anterior, enseguida! Hai que perpetuar todo isto e hai que facelo.

Vostede, Jojo, traballou na creación da radio de Irulegi, entre outras cousas. Que conclusión sacou disto?
Jojo: Porque coñecín a creación da radio de Irulegi e seguín moi de cerca a doutros, podería dicir que crear é bastante fácil. A supervivencia ten o seu valor e esixe a súa forza. Hai que seguir esa forza, e penso que hai que ser militantes os que entran neste tipo de estruturas. Politicamente conseguíronse algunhas cousas, pero non temos cousas fundamentais: seguimos perdendo casas e terra, seguimos avanzando… Conseguimos
manter o eúscaro, pero hai un fenómeno que segue: proporcionalmente o número de euskaldunes estase teñiendo en Iparralde. Grazas ás ikastolas e a este movemento rexeitamos a adhesión dos vascos á denominación, pero a poboación en Iparralde está a crecer, e así os vascos sempre estamos tinguidos proporcionalmente.

Creáronse estruturas, construíronse algúns instrumentos, como din… Que dis, Felipe?
Felipe: Estou de acordo con todo o que dixeron os meus irmáns. Esas estruturas que creamos hai que facelas vivir, pero creo que iso non é suficiente. Entramos na política desde a cultura, naturalmente, porque a cultura e a política están unidas. Un dos eixos da nosa loita era denunciar o turismo. Necesitabamos outra política e defendiamos aquí a necesidade de impulsar o desenvolvemento económico. A loita permitiunos, naquela época, non paralizar, como queiramos, a política turística, pero, polo menos, debilitala e atrasala en parte.

En parte, non do todo.
Felipe: Só en parte. Pero, grazas á loita, algúns proxectos foron, polo menos, anulados, mentres que outros similares foron promovidos pola cidadanía, tanto no mundo do cultivo como nas cooperativas e nas ikastolas. Con todo, hoxe en día en Iparralde está a perderse o eúscaro, polas razóns que dixo Jojo, porque hai unha gran colonización, porque cada ano entran tres ou cinco mil persoas de fóra a Euskal Herria e aos poucos os vascos estaremos de menos. E non todos os euskaldunes falan euskera, ou todos os que estudaron euskera non falan euskera. Vémolo no mesmo Baigorri: as novas xeracións, onde non son militantes e nacionalistas, non falan euskera.

Queres dicir no mesmo Baigorri?
Felipe: No val de Baigorri até Urepel! Esta é a situación. Que hai necesidade de ikastolas, e iso mantén vivo o eúscaro, e tamén fai que viva a identidade vasca, e a necesidade! Ao redor das ikastolas segue existindo unha dinámica enorme: entran pais novos, participan, militan, optaron por iso. Non é pesimista cando hai que ser pesimista, eu son bastante optimista, a situación é mala, peor que hai corenta anos, hoxe en día: o eúscaro está a perderse… o turismo… limito, se paramos a loita armada, o turismo explotou dalgunha maneira. Ja, ja, ja…

Ja, ja, ja… Parar a loita armada e explotar o turismo!
(Irri, todos)
Felipe: Turismo! Agora fan todo o que querían facer. Son proxectos tremendos, pero todos están ligados ao turismo. Non hai máis que ver a costa. Naquel litoral chegaron centos de miles de persoas de París, facendo surf… Teñen esa imaxe de Euskal Herria! É bonito, é mar, é monte...

O grupo Errobi musicó as palabras de Daniel Landart: “Invadiron o litoral / si as casas vellas / bordas de pastor ou casetas / antepasados. / E queren saír, / tamén roubar a montaña, / como temos que demonizar / vivir a partir de aquí?”.
Felipe: Pódense coller todas as cancións daquela época –de Errobi, de Carlos, de Etxamendi e de Larralde…–, pódense coller os documentos daquela época, e hoxe vese a situación, e é a mesma, pero é peor, porque agora a especulación da vivenda foi crecendo, os alugueres subindo, e os mozos teñen dificultades –e aquí tamén en Baigorri– para captar aloxamento. O problema da vivenda é bastante peor que antes. A situación do eúscaro mantívose grazas ás ikastolas, mantense a situación da lingua, pero haberá que facer máis que iso se se quere que viva o eúscaro aquí. Con todo, o eúscaro está a perderse. Emítennos nun gueto e pronto nos colocarán nunhas reservas como cos indios de EE UU. Igual.

Polo predominio do turismo no litoral, en que consiste o desenvolvemento económico neste interior? O cultivo era a maior parte de todo aquí, non hai moito tempo.
Betti: Aínda hai campesiños aquí, pero somos conscientes do que chegou. Fai trinta e cinco anos había 125 leiras en Baigorri. Na actualidade hai 75, mentres que nas leiras a metade dos agricultores é maior de 55 anos e a maioría deles sen sucesión. Unha vez que se baleira unha mazá, os terreos compártense entre os barrios. Non hai novos cultivadores. Hai un movemento, hai algúns que se ensaian, e na propia casa do pobo hai un traballo diso, para analizar a situación e para ir sobre os campesiños, para meter a alguén que está case de acordo na súa facenda, pero iso é realmente difícil aquí, porque na nosa cultura preferimos a casa buxán, que ver a alguén de fóra na nosa casa.

Jojo: Si é un traballo fundamental, e séguese facendo. O traballo que se está realizando en Baigorri está a realizarse de forma xeneralizada en Iparralde. E todo ese traballo fai que a economía ligada ao cultivo estabilícese, sempre cunha política clara, e pensando que facer cos campesiños tan tímidos, que son os campesiños en Iparralde, polo menos en comparación con Francia. Aquí, a través do sindicato de agricultores ELB, sóubose ter en conta as necesidades dos agricultores do lugar... Esta tendencia está aí, pola perda da facenda, pero vendo o que ocorreu no campo dos cultivos en Navarra ou na Comunidade Autónoma, aquí salváronse os obxectos, a modo de escozor, pero grazas a un traballo enorme, e non é nada.

Betti: No interior, ou aquí, na Baixa Navarra, a economía máis importante é o cultivo, e vemos a que se refire. Polo demais, é turismo!

Felipe: O turismo está incluído en todos, se inflúe en todos!

Betti: Aquí estanse comprando casas desde fóra e abríronse moitas gites, casas rurais e así.

Non se aliviou, por tanto, a sensación de afogo que manifestou Jojo fai 40 anos?
Felipe: Ou é maior na actualidade. Cada vez somos máis afogados. Pero prefiro quedarme optimista, non demasiado pesimista. Teño esperanza. Fai trinta ou corenta anos, a situación espertou en nós unha toma de conciencia. Penso que esta situación actual, que non se vai a ir mellorando, creo que vai haber serios problemas, vai ser que os mozos se levantarán un día, tomarán conciencia e descubrirán os instrumentos para poder vivir. E, certamente, terán que ser aprisionados si queren vivir como vascos e eles mesmos. Tamén terán que mancharse as mans, como as habemos ensuciado nós... Non sei si nós habemos ensuciado nada! Ja, ja, ja…

Cada xeración realiza a súa propia revolución. Se esperas que os mozos se vaian a comer, que vaian crear as súas propias ferramentas… Esperas que o verás?
Felipe: Non, á miña idade! Ja, ja… Pero son testemuña, os campesiños fan un gran traballo. A creación de redes especiais para apoiar as producións locais limpas, como a venda de producións locais, ten unha gran dinámica e forza. Grazas a iso viven moitos agricultores, non grazas ás axudas, senón á venda das súas producións. Aí foi e seguen facendo un gran traballo.
Betti: Durante anos realizouse un gran traballo. A nivel de danza, en primeiro lugar, estendéronse os saltos de baile desde Arrola ao longo de toda a Baixa Navarra, grazas a Beñat Galtxetabururi. Pola súa banda, as cancións están no lado que máis se canta, nos arredores de Baigorri e Banka. Aquí cántase, a xente segue pegada ao canto. Hai un ano fixemos unha noite na sala Bixentainea de Basaizea, que era unha chea de mozas. Todas as noites cantaron, sorprendéronnos a todos. Sábeno no canto e son pegados. Aqueles mozos deron cancións de Tomás, ou cancións antigas… Aínda hai algo! Nós loitamos contra un “folklorismo”. O folclore era unha cousa que había que facer para os turistas, pero logo cambiou esa concepción, a danza tomou o verdadeiro lugar na cultura a través das toberas. Tamén hai escolas de danza, hai bailaríns típicos, algúns de Barkox, outros de Atharre… fan cousas moi bonitas.

Por outra banda, aquí estase producindo un novo fenómeno: nesta época de entroido practícanse libertamientos en sete e oito localidades. As liberdades son o teatro no que se fala das vicisitudes do pobo. Non son toberas, pero escenifican o que ocorre un ano no pobo, e participan seriamente os bailaríns, e os que participan nel queren facer as cousas ben. Este ano durmimos as liberdades en Baigorri, en Donibane Garazi, en Amikuze, en Lekorne, en Bidarrai… Hai movemento respecto diso, e cada pobo quere deixar a marca. Iso é realmente positivo.

“O cura é a súa última palabra”, da que imos falando. Vostede, Jojo, fixo unha parte importante da súa vida na Radio de Irulegi, e tamén recibiu en 2007 o premio Radio de ARGIA por ser un referente comunicador do País Vasco Norte. En 2022, Gure Irratia, Irulegi e Xiberoko Botza recibiron o premio ao Mérito...
Jojo: Si. Ao lembrar os pasos dados, é importante crear e manter Euskal Irratia. En Iparralde o labor que se realiza no ámbito dos medios de comunicación é importante. As radios vascas han saído de Zuberoa, Nafarroa Beherea e Lapurdi, como Herri Taldea. Este movemento foi moi importante. Este movemento dura 40 anos. Hai uns parios incribles para o futuro, porque ese mundo dos medios de comunicación está a transformarse enormemente. Hoxe en día non chegou só unha televisión de París, temos 27 cadeas! Si, pois hai Euskal Telebista, hai tamén Kanaldude, e é importante que os suxeiten, axuden e sigan nas súas mans, porque, doutra banda, somos afogados, e ser afogados nos medios de comunicación quere dicir moito. Se non mantemos estas ferramentas de comunicación, desapareceremos.
Felipe: É o azar de todos os pobos, hai que loitar para vivir. Un pobo que loita vivirá. Se non loita, acabarase, afogarase. Xa dixemos que se crearon instrumentos, que se construíron estruturas, pero o risco é que logo todo quede a cargo do Estado. Porque non basta con construír, hai que mantela e pola a disposición dos cidadáns. Hai que facer as cousas tal e como crearon os Grupos Populares, organizados polos pobos e os cidadáns, creando e inventando os instrumentos, desenvolvendo e apoiando as estruturas. Como crearon Euskal Irratia, como se crearon as ikastolas, montando o grupo por pobos, cos pais, coa cidadanía e escribindo “Imos antes!”. Así se estendeu o movemento, e esa é a solución, traballar desde a base e o lugar.
Betti: Así estivemos nós. Fomos as potas de todos as salsas, e estivemos bailando, música, cantando e logo en política. Saímos todo…
Felipe: E ensaiámonos para que o que fixemos teña repercusión e duración. O futuro xa está, pero o fixo, non é para sempre, hai que seguir!
Merece a pena loitar...
Felipe: Non se merece a pena, é necesario.
Jojo: É necesario e ten consecuencias.

PAI E FILLO

Jean Batiste Bidart, PAI

“A maioría da xente está a favor do eúscaro. A cantos, sinceramente, non lles parece necesario o eúscaro. Eu, do meu parte, póñome de manifesto que o eúscaro é un ben que deixaron os nosos antepasados e que hai que miralo. Hai moitos que o ven así. Logo, se hai tantos foráneos que entran e con eles mestúrase a xente, e o eúscaro escóitase cada vez menos entre eles. Doutra banda, como acender a televisión sempre é algo máis fácil para os nenos, e iso sempre se refire ao castelán, por iso, se o eúscaro se está illando en varias ocasións, nalgúns sitios, naski”.
ARGIA, 27 de xaneiro de 1991, entrevista de Mikel Asurmendi a Jean Batiste Bidart.

Felipe Bidart

“A identidade vasca foi sempre coidada en casa, pero non a través de discursos políticos, de maneira natural. Sempre se nos subliñou que tiñamos que sentirnos orgullosos da nosa identidade, de ser vascos, de ser xentes e de honestidade non podiamos romper a cabeza ante os foráneos, que falar de francés non facía mellor que nós. Esa lema non era só de casa, no pobo e en boca dalgúns profesores de escola escoitabámolo a miúdo. Baigorri era de ambiente moi vasco, pero coa chegada dos foráneos déronse conta dos perigos da identidade vasca.

Máis tarde, saíndo de Baigorri, atrapoume no seminario de Uztaritze en 1968. Eu era un moco de 15 anos, pero aí empezamos a facer congresos, plantones e manifestacións. Fomos manifestarse a Baiona. Esa foi a miña primeira manifestación. Para os sacerdotes isto é un gran afronto, e todos nos expulsaron, pero a revolución foi unha revolución. Nos espíritos, nas actitudes, todo cambiou, “é suficiente, nós tamén temos algo que errar” proclamou a xente. Este cambio de espírito tivo unha enorme influencia en min e converteríase en militante da segunda xeración abertzale de Iparralde”.
ARGIA, 28 de setembro de 2014, entrevista a Sustrai Outeiro a Felipe Bidart.

Betti Bidart

Foi carpinteiro, seguindo a senda do seu pai, ata que o ano pasado entrou en retratos. Con todo, está contento porque hai unha vintena de persoas que deron continuidade ao traballo no val de Baigorri. Tamén foi músico e bailarín. Empezou a tocar o txistu na época infantil e estaba a tocar a gaita durante 17 anos. Entre eles, participou en grupos de bailaríns presentes e ausentes, e o inicio da investigación de Uztaritz sobre a gaita puxo en marcha Betti Bidart tamén para aprender gaita, entre os irmáns Jabier e Fernando Lakuntza.

É un dos fundadores do Día de Navarra, celebrouse unha semana cultural en Baigorri, e dentro da mesma pensouse organizar ese día para fortalecer as relacións entre os navarros por encima da fronteira. Os gaiteiros de Baigorri aprenderon a tocar a música cos gaiteiros de Pamplona. E aquel primeiro Día de Navarra as xanelas das casas de Baigorri son bastante estreitas, á parte dos mozos, xente contraria. Pero por encima dos prexuízos, o Día avanzou. É testemuña Betti Bidart.

Jojo Bidart

“...fai case 40 anos, o interior estaba a despegarse. Non saímos aínda, pero a xente que ten ganas de vivir no pobo tomou as súas propias mans: CLPB gasna cooperativa, Quintoa porco, marcas de orixe... Hai elementos de esperanza en temas económicos e sociais. En canto ao idioma, grazas ás ikastolas houbo unha dinámica na recuperación do eúscaro. Aínda que a perda continúa, hai un reinicio nos mozos. Fai 40 anos a dinámica deu os seus froitos: saímos dun proceso de morte. & '97; Pero, sen dúbida, pois! Por último, aínda que politicamente as esixencias estaban máis lonxe das actuais, construíronse cousas: Colexio. Necesita unha secuencia. Hai moita xente que pensa que proxecto necesítase para Iparralde, que antes era só de nacionalistas”. ARGIA,
setembro de 2002.