Os familiares e membros das vítimas da masacre de Pasaia recibiron por sorpresa o informe tres anos despois da súa realización. O lehendakari do Goberno Vasco, Iñigo Urkullu, pídelles desculpas por iso. A Cátedra UNESCO de Dereitos Humanos e Poderes Públicos da UPV/EHU foi encargada por encargo da Secretaría Xeral de Dereitos Humanos, Convivencia e Cooperación do Goberno Vasco. O informe afectou a familiares e amigos dos falecidos. Por unha banda, polo contido, e por outro, porque o Goberno o conservou durante tres anos. A Cátedra, que non ten competencia nin capacidade de investigación, recolleu “a maior información posible á luz das fontes dispoñibles” sobre a situación actual do caso. ARGIA obtivo o informe e pódese observar que consta de tres bloques principais: descrición dos feitos, análise xurídica da actuación xudicial e apartado de conclusións finais.

Dilixencias de
investigación O mesmo día da masacre abriu dilixencias de investigación en San Sebastián 2. O Xulgado de Instrución, e tamén publicou un edicto solicitando a comparecencia das testemuñas ou das persoas que podían facilitar os datos, “pero non se conseguiu presentar voluntariamente a ninguén” para declarar no xulgado.

A comisaría de San Sebastián remitiu información ao xulgado, describindo o dispositivo policial e defendendo a versión do enfrontamento. Con todo, segundo o informe da Cátedra UNESCO da UPV/EHU, asinado polo comisario xefe da provincia e que parece conter o selo da Brigada de Información, “non se recibiron informes fotográficos ou balísticos sobre a pistola e metralladora presuntamente disparada polos mozos, nin sobre os impactos dos proxectís (balas) que, segundo a versión policial, podían observarse nas rocas e os petriles locais. Tampouco se elaborou un informe de identificación das armas policiais utilizadas na operación. Así mesmo, das dilixencias policiais presentadas non é posible rectificar o dispositivo policial e/ou identificar aos axentes que interviñeron no mesmo, máis aló de que o comisario xeral da provincia remitise a nota informativa á autoridade xudicial”. Por suposto, a información remitida pola comisaría ao xulgado non indicaba que o operativo estaba dirixido desde Madrid, a través da Brigada Central de Información da Policía Española, coa colaboración da Brigada de Gipuzkoa, e a participación do equipo especial GEO. Vale dicir: este grupo de operacións especiais estaba uns días antes en San Sebastián, aloxándose no hotel Londres.

A consecuencia é que en xullo de 1984 arquivouse o caso e non se reabriu até maio de 2000, dezaseis anos despois da masacre, a petición da acusación particular promovida pola familia; posteriormente, o Concello de Azpeitia presentouse tamén como acusación popular, con dúas de cada catro persoas falecidas.

A vía xudicial foi
declarada en xaneiro de 2001 por Joseba Merino, en cumprimento da sanción por diversos delitos imputados como membro dos Comandos Autónomos Anticapitalistas, ante o Xulgado de Instrución de Gipuzkoa. Destacou que o de Pasaia foi un fusilamento.

En marzo de 2001, declaración de Rosa Jimeno no mesmo xulgado. Denunciou malos tratos e torturas e dixo que o utilizaron como señuelo. Tamén se declararon dúas testemuñas no paseo do Faro de Pasaia no momento da masacre. O informe sinala que os dous últimos testemuños “non confirman nin desmenten a versión da Policía, nin explican por que detiveron á parella [detiveron á parella unha hora antes, puxéronlles as bastas e tivéronas tombadas no solo], nin a dureza coa que non viron operativa”.

En outubro de 2001, a Fiscalía Provincial de Gipuzkoa solicitou ao xulgado a realización de dúas dilixencias: por unha banda, a identificación dos axentes que interviñeran no dispositivo policial e, por outro, a solicitude do informe de armas que levaba o comando e dun informe balístico sobre os mesmos á Policía. En canto ás armas, a Policía declarou a 5ª Instrución. Que foron remitidos ao Xulgado Central e que o informe balístico enviaríase ao xulgado unha vez elaborado. En canto ao informe, “...a investigación policial e xudicial non recolle indicios da utilización de armas comisadas por mozas; a reportaxe fotográfica non recolle os presuntos impactos de bala sobre o pretil e as pedras, e non consta a elaboración dun informe balístico de tiros. Tampouco obtiveron resultados as dilixencias para atopar a reportaxe fotográfica que se menciona na acta de inspección visual que figura no Ateigado policial, onde os axentes da Brigada de Identificación de Gipuzkoa anunciaron “unha reportaxe fotográfica do lugar onde se produciu a controversia e dos cadáveres aparecidos”. O informe remata este punto con “numerosos intentos de recuperación de ambos os documentos, sen que a policía lograse entrar na investigación”.

Catro axentes en decembro de
2001, atendendo á petición do xulgado, a Comisaría Provincial de Gipuzkoa respondeu que, segundo consta nas dilixencias da Brigada Central de Información de Madrid, catro axentes participaron na de Pasaia. A comisaría de referencia tamén informou dos seus catro números profesionais, “os catro axentes foron chamados polo Xulgado de Instrución como imputados”. Entre paréntese indicábase que en maio de 2001 a acusación particular había solicitado a declaración ao Comisario Xefe da Brigada de Información Provincial no momento dos feitos, “para que aclarase o contido da nota informativa e identificase aos axentes que participaron na operativa. Esta petición repetiuse en setembro e decembro de 2001 e novamente en febreiro de 2002”. Tiveron que esperar oito anos, até o ano 2009, para que o xulgado atendese esta petición e chamase ao responsable da Brigada Provincial de Información.

O 6 de xuño de 2002 comparecen ante o Xulgado de Instrución os catro axentes identificados pola Dirección Xeral da Policía. Declararon que “ninguén participou directamente nos feitos investigados, algúns situados en Pasaia San Pedro moi lonxe dos tiros, e que só un deles atopábase ao redor da roca onde se produciu o tiroteo, pero non participou directamente”.

En novembro de 2002 volveuse a solicitar á comisaría de Gipuzkoa a identificación do resto de policías implicados. A Policía de San Sebastián confirmou a ausencia doutros axentes.

En febreiro de 2003, os familiares das vítimas solicitaron á Policía Española que achegase a identidade do operativo policial, dos autores materiais dos disparos e dos demais axentes intervinientes, advertíndolles que, en caso de obstaculizar o labor instrutora do xulgado, podían incorrer en responsabilidade penal. En marzo, a Comisaría Xeral de Información reiterou a resposta definitiva: “Non hai máis datos”.

24 de xuño de 2004, 2º de Instrución. Auto do xulgado: decide arquivar a investigación por prescrición
de delitos. O 18 de abril de 2005 a Audiencia Provincial de Gipuzkoa rectificou o criterio do Xuíz de Instrución, estimou o recurso de apelación e ordenou a continuación da investigación, considerando que o delito non prescribira.

Setembro 2005. 2º de Donostia-San Sebastián Providencia do Xulgado de Instrución acordando a recollida das declaracións do axente que ordenou o dispositivo, é dicir, do Xefe do Servizo da Brigada Central de Información, así como do ex Comisario Xefe de San Sebastián, e a recepción da declaración de testemuña polo Comisario Xefe de Gipuzkoa, á que acompañaba toda a documentación relativa ás autopsias. O comisario de Gipuzkoa compareceu en novembro de 2005 e manifestou que na época dos feitos non estaba destinado en Gipuzkoa e non interveu no dispositivo.
Pódese alargar a cadea todo o que se queira. Os obstáculos son tanto como os observables para identificar aos axentes… As dificultades prolongáronse ata que a investigación non se recupera, ata que se negaban as dilixencias de investigación propostas polas acusacións.

2014, libro de memoria de
José Bono 2014. Palabras do ex ministro español e ex presidente do Congreso dos Deputados sobre o feito de Pasaia “dunha maneira que suxería unha execución extraxudicial”, segundo destaca o informe da Cátedra UNESCO da UPV. En consecuencia, a representación dos parentes do catro mortos solicitou a citación de Bono xunto coa de Joaquín Leguina para declarar os indicios dunha operación política para vingar o asasinato do senador
Enrique Casas.

Xullo 2015. O Xulgado de Instrución desestimou esta dilixencia e na apelación ratificou o acordo.

Auto de 2 de febreiro de 2016: o xulgado acordou o arquivo provisional do procedemento e a Audiencia Provincial de Gipuzkoa confirmou a resolución o 20 de xuño do mesmo ano. En consecuencia, pechou a vía xudicial ordinaria. 2º de Instrución O xulgado detectou a existencia de catro delitos de homicidio, á vez que declarou que a súa autoría non estaba debidamente xustificada: “Ao longo destes 32 anos esgotouse toda a vía de investigación e, ademais de complicada, foi difícil tendo en conta que pasou o tempo e que non hai documentación nos arquivos solicitados”.

Tampouco prosperou o recurso interposto pola acusación ante o Tribunal Constitucional español en 2017, alegando que o recurso se presentou fóra de prazo. O informe da UPV/EHU prioriza “Por tanto, non se preocupou do fondo do asunto, nin pronunciou sobre as numerosas vulneracións do dereito á tutela xudicial efectiva denunciadas no recurso de amparo”.

29 de novembro de 2017. Esgotada a vía xudicial en España, o Concello de Azpeitia presentou recurso ante o Tribunal Europeo de Dereitos Humanos. Non saíu adiante porque o Concello de Azpeitia “non ten a condición de vítima da vulneración do acordo denunciado [Convenio Europeo de Dereitos Humanos]”. Argumento: Que o Concello de Azpeitia non é, nin representa, un Estado asinante ou unha Alta Parte contratante do Convenio Europeo de Dereitos Humanos.

As
conclusións e recomendacións son concluíntes. Respecto da actuación policial: “Non é razoable recoñecer a imposibilidade de identificar con precisión ás autoridades que interviñeron directa ou indirectamente no mando da operación de Pasaia (…) a Dirección Xeral da Policía Nacional identificou unicamente a catro axentes, ningún dos cales participou nos feitos investigados, nin achegou información útil algunha para identificar aos responsables. (...) é significativo que ambas as autoridades non saiban nada ou non lembren a identidade doutra persoa que participa no operativo”.

En canto á Administración de Xustiza, o informe sinala que “se conclúe claramente que non existe unha actitude proactiva para impulsar a investigación xudicial” e dá tres razóns firmes. Por unha banda, o 27 de xuño de 1984, a escasos tres meses de haberse producido os feitos, finalizar a instrución, sen que se aclararon os escuros. Ou sen facer ningún esforzo. Por outra banda, a petición da acusación particular, tras a declaración de 1986 a Rosa Jimeno e Joseba Merino, a Fiscalía non realizou ningunha investigación. O caso permaneceu paralizado até o ano 2000.

E por último, insiste en resumir os informes: “As autopsias, o catro novos cargados de balas non teñen a proba de utilizar armas, as contradicións evidentes no relato oficial e os testemuños e datos periféricos que os cuestionan obxectivamente, e a negativa das autoridades policiais a explicar a identidade dos axentes encargados de intervir e/ou organizar os feitos, así como a repetición de todos os factores de demora, obstrución e manobra extraxudiciais no proceso”.

En consecuencia, recomendación, “dar conta do presente informe” e estudo de viabilidade e conveniencia de que a Secretaría Xeral de Dereitos Humanos, Convivencia e Cooperación do [Goberno Vasco] presente demanda ante a Comisión de Dereitos Humanos do Pacto Internacional de Dereitos Civís e Políticos de 1966.

Así mesmo, remitir copia do informe ao Ararteko, á Comisión de Dereitos Humanos do Parlamento Vasco, ao Duro, ao órgano homólogo da Secretaría Xeral do Goberno de España, ao Consello Xeral do Poder Xudicial, ao Defensor do Pobo de España, ao Comisario de Dereitos Humanos do Consello de Europa e ao relator especial sobre execucións extraxudiciais, sumarios ou arbitrarias das Nacións Unidas.

Segundo escribiu Irati Irazusta Jauregi o pasado 23 de marzo en ARGIA, o caso está agora aberto e, como está aberto, “non poden nomear vítimas da violencia de estado ao catro mortos, porque a lei vasca non permite facelo durante a apertura da investigación”. Camiño cego que algunha vez se ilumina e chega á cabeza.