Lembra cal foi o seu primeiro contacto coa Antigüedad? Sempre digo o
mesmo: o meu pai fíxome o filólogo clásico. Seguramente sen querer, si sóuboo tentase transmitir o seu amor ao dereito ou ao medicamento. Pero bo, cando era pequeno, cada noite contábanme un conto, unha vez empezoume a contar Odisea.

Como é iso? A verdade é que todo veu da
televisión. Ofrecían debuxos animados sobre Ulises, situados no espazo. Entón o meu pai díxome: iso non é o auténtico Ulises, e empezoume a contar Odisea: a viaxe, a historia dos cíclopes, Kalipso... Tería tres anos e quedeime fascinado. Non sabía que era un clásico, non sabía quen era Homero, e non me importaba a importancia cultural dos clásicos. Sen máis, pareceume unha historia impactante. A verdade é que durante moito tempo pensei que o autor de Odisea era o noso pai.

Mira!
Contábame verbalmente, sen libros na man, coas súas palabras, un conto ou anécdota todas as noites... pensaba que era inventado por el. A conexión cos clásicos veume a través da oralidad, esa tradición milenaria de contar historias.

E agora, desde o punto de vista do adulto, que cres que ten Odisea para enmeigar a tanta xente? A verdade é
que nunca deixei de mirar desde a perspectiva do neno. Os ollos deste neno sobreviviron mesmo despois do árido campo dos estudos académicos, e aínda sinto a emoción dese conto de pequena. Pero, respondendo á súa pregunta, a min gústame exactamente Odisea, porque me parece que atrapa moi ben a natureza humana. Ulises quere volver a casa, sente a falta dos seus, e iso entendémolo todos, pero á vez é un apetito de aventuras. Entón, cando vai a casa, entretense. E creo que as persoas somos así: necesitamos seguridade, pero tamén desexamos aventuras. Queremos afogarnos, pero tamén Troia.

Despois de estudar filoloxía clásica, non
seguiu o camiño académico. Por que? A verdade é que quería seguir polo camiño académico. Na miña familia hai moitos funcionarios, e aínda que sempre romperon co meu partido creativo, tamén me dixeron que sexa razoable e que busque un traballo fixo, e logo, si quería, podería escribilo en tempo libre. Sobre todo para a miña nai era unha obsesión que eu fixese unha oposición, e enténdoo, porque ela sabía os obstáculos que temos as mulleres neste mundo, e por iso dicíame que para conseguir algo seguro, ninguén me podía quitar algo, e logo os do futuro. Por tanto, a miña intención era entrar na universidade para ter ese traballo seguro e tranquilizar á miña nai, e logo escribilo aparte.

Pero? Pero cando terminei o doutoramento, de feito
, tería que solicitar unha bolsa postdoctoral, e iso ten que facerse necesariamente no estranxeiro. Naquela época o meu pai enfermou de cancro e decidín quedarme ao coidado do mesmo, os meus pais estaban separados e eu era o único familiar que tiña o meu pai en Zaragoza. Cando lle deron o diagnóstico dixéronnos que só quedaba un ano e decidín quedarme. Ao final foron tres anos, e cando volvín á vida académica xa non era competitiva, había un baleiro: tres anos sen publicacións, sen congresos...

Penalízase a vixilancia. Naquela
época non había nada pensado para estes casos, se alguén quixese facer unha pausa para ter un fillo ou coidar aos máis próximos, por exemplo, e creo que habería que ter en conta estas situacións; a traxectoria académica é exixente, pero ás veces hai que quedar, e quizais eses anos non se deberían ter en conta. Pero se fixan nos últimos cinco anos, e como tiña tres anos sen carga, perdín o tren, por dicilo dalgunha maneira.

Entraches no mundo do xornalismo. Por que? Tiña que empezar de cero
e facer outra cousa cos estudos de Filoloxía Clásica, con eses estudos que non serven para nada segundo todo o mundo. Así se me ocorreu o xornalismo. Fun ao xornal Heraldo de Aragón, xornal local de Aragón. No seu día estaba dirixido por Guillermo Fatás, antigo profesor de Historia Antiga na facultade. Propúxenlle que comezaría a escribir columnas: falaría dos temas de hoxe, pero relacionándoo con algún mito, a Antigüedad ou a etimología. Para tratar noticias ou grandes temas desde outra perspectiva. Gustoulle a idea e díxome que a probase. Así empecei, sen certezas, pero con ganas de ofrecer a miña mirada.

Que pode achegar este enfoque? Ás veces paréceme que, cando se mira ao pasado,
este discurso de aprender dos erros ou de non repetir os erros pode ser un bo propósito, pero tamén un baleiro. Si, claro, é moito máis complexo que iso. Con todo, paréceme unha visión interesante. Ademais, os que estudamos e investigado na universidade pública, creo que temos a responsabilidade de traer ao debate público o apreso, para que os feitos sexan analizados desde unha perspectiva algo máis complexa e menos simplificador. Non é unha cousa mecánica, claro, non é “este erro cometémolo e non se repetirá”. Pero, en definitiva, a democracia é unha modalidade de comunicación, e a filosofía, a historia, a filoloxía e as humanidades, aínda que non ofrezan solucións máxicas, poden axudar ao debate para que non sexa tan áspero, para que sexa un pouco máis coidado, e non sempre desde o choque. Tamén pode servir para desmontar algunhas falacias, enganos e manipulacións do pasado, xa que os argumentos políticos, ás veces, constrúense sobre eles.

A verdade é que eu non lin moito sobre a Antigüedad, sempre me pareceu que me queda lonxe. Pero si sodes mediadores (ti, Anne Carson, Mary Beard...), e o que vostedes escribiron ao redor daqueles tempos si me espertou o interese.
Chama a atención, todas somos mulleres.

Si, iso tamén lle quería preguntar, a ver se vostede ve algo niso. En primeiro lugar responderei á pregunta da
mediación ou divulgación. Creo que esta tarefa —facilitar, axudar— é moi importante na universidade. Hoxe en día, se considéranche divulgador, crese que es un investigador secundario, non es un investigador orixinal, que funciona con fontes directas e palabras técnicas. A divulgación desprézase. Pero é moi importante. Todo o que nós investigamos é útil para a sociedade actual, porque ten que ver coa túa vida, mesmo se nunca aprendiches latín ou grego: ten que ver coas túas preocupacións, coa túa día a día, coas túas paixóns, coas preguntas eternas que nos facemos cada un. Basicamente estamos a falar diso, e iso a vostede impórtalle e a todo o mundo impórtalle.

E, volvendo ao que mencionamos anteriormente, que lle parece que haxa tanta muller na difusión actual da Antigüedad? Chámame a atención, si,
e a miúdo penso nesa contradición. O mundo latino antigo era profundamente misógino. Se vostede e eu nacésemos na Grecia ou en Roma da época, non poderiamos ser escritores, non poderiamos vir aquí a dar conferencias, como eu veño hoxe. Estariamos fóra do circuíto da palabra, a palabra era cousa dos homes, e iso explícase moi claramente en moitos textos da Antigüedad.

Entón? Entón? Que tipo de revolución ocorreu
para que sexamos as mulleres quen recorramos a estes mitos? Quizá todo isto sexa porque somos capaces de abordalo desde unha mirada máis crítica; non idealizamos, e non presentamos aos gregos como modelos, ao contrario dos investigadores do século XIX. Nós vemos as luces e sombras dos gregos e romanos, os seus problemas, o seu conflito, as súas tensións... onde explotan as costuras. Relemos eses mitos e interpretándoos doutra maneira. Por exemplo, sobre Helena de Troia sempre se dixo que era unha bellísima muller, pero en realidade foi unha muller secuestrada e forzada varias veces, tratada como unha mercadoría, como un trofeo de guerra.

De feito, Anne Carson ten unha obra teatral titulada Norma Jean Baker of Troy (de Norma Jean Baker Troia) que aborda a historia de Helena, pero substituíndo a Marilyn Monroe. Pareceume moi interesante esa conciliación. Si, ademais
chama a atención o número de veces que as guerras da historia apareceron imputadas a unha muller. Vemos esta cadea da culpabilización feminina (Eba, Pandora, Helena...) e queda claro que estes mitos seguen vivos na nosa sociedade. Así, é interesante volver aos mitos como interpretacións compactas do mundo. Reflicten unha idea, un concepto, e podes oporche ao mito ou darlle a volta, relacionala co actual... Co poeta arxentino Inés Ramón, iso é o que fixemos nA mañá descalza (Goiza ortozik): buscar mitos femininos e relacionalos co presente.

Por exemplo? Por exemplo, aí
está Kasandra. Facía predicións sobre o futuro, pero non lle crían. Non crer os testemuños das mulleres, non dar valor ás súas achegas, iso tamén é algo de actualidade, non? E logo hai outra obra de teatro, Trois, de Euripides, sobre o prezo que as mulleres pagan na guerra. E a traxedia do Regador, de Esquilo, onde algunhas mulleres chegan a Grecia para escapar da violencia dos seus maridos. E aí trabállase a violencia machista, o exilio, a migración...

Os mitos son parecidos a unha gramática universal, iso é o bo; poden ser moi útiles para falar das nosas tradicións, dos relatos que nos construíron e dos anecdóticos alicerces da nosa civilización. De aí paréceme que se poden facer miradas e críticas moi interesantes para repensar o mundo no que vivimos.

Esta tarde [23 de febreiro] ofrecerá unha conferencia aquí, en Pamplona, xunto a Fernando Rey, que traduciu ao euskera Infinitua nun junco. Falaredes da tradución. Creo que na
nosa sociedade non valoramos suficientemente o oficio da tradución. Pedín a todos os meus editores que o nome do tradutor apareza na portada, e hoxe en día paréceme incrible que non todas as editoriais fagan o mesmo. A tradución é unha tarefa moi complexa, xa que debe reflectir non só o significado, senón tamén o ritmo ou a música do texto.

Que nos achegan as traducións? Para o lector, a tradución é unha ferramenta que lle permite liberarse das súas
fronteiras; se só puidésemos ler obras das linguas que comprendemos... Pensemos nos libros importantes da nosa vida: se non tivésemos tradución, poderiamos ler algunha vez? Seguramente non, por tanto, sen tradución, o mundo sería un lugar máis pobre e máis provincial.

Quixo que o infinito se traducise nun junco a todas as linguas do Estado español, non? Si, para
min era un soño conseguir iso, e pedín ao axente que o tentase. Primeiro traduciu ao catalán, logo ao galego e logo ao eúscaro. Despois chegou o aragonés.

No caso do aragonés, había unha aposta clara detrás, non? Si, queriamos dignificarlle. Tradicionalmente, o aragonés asociouse
ao mundo rural e os falantes aragoneses foron considerados como ignorantes, o que é absolutamente inxusto e doloroso. Por tanto, queriamos facer unha reivindicación pensando en quen sufriron esa inxustiza. Como no libro Infinito nun junco trabállanse a filosofía, a historia, o pensamento, etc., queriamos demostrar que todas estas cousas pódense expresar tamén en aragonés; ademais, na época da coroa aragonesa, como os clásicos de Plutarco, volveron ao aragonés, polo que é un prexuízo que non se pode facer en aragonés. Creo que hai que apostar claramente polas linguas minoritarias e marxinadas. As linguas son riqueza, as arquitecturas do pensamento, e temos que facer un esforzo para que non se perdan.