Cada ano, 600 hectáreas de terreo de cultivo desaparecen en Iparralde. Diríxense á edificación, a outros sectores da economía ou aos medios de transporte, perdendo definitivamente a función de produtor de alimentos. Pero tamén desaparecen as terras: os que non cultivan están a comprar, a prezos elevados, cunha lóxica de consumo recreativo. Nos últimos tempos as mobilizacións contra este tipo de vendas sitúanse na actualidade.

A pesar de que o fenómeno non é novo, a loita contra o comercio de terras na zona de Berrueta de Arbona en 2021 puxo sobre a mesa o problema. A venda de doce hectáreas e tres bastizas por 3,12 millóns de euros espertou a queixa e a inquietude de ELB e Lurzaindia e comezaron a ocupar o lugar. A ocupación durou 120 días, finalizando co encontro Lurrama, no que se reuniron máis de 6.000 cidadáns. A loita deu lugar á decisión do propietario de retirar o ben da venda. Un ano despois, con todo, volveu pór á venda, polo mesmo prezo, pero só nese mesmo período tres edificios e catro hectáreas; e unha vez máis, grazas á mobilización, os compradores de París fixérono ao fígado. Sacáronse da cuestión de Arbona dúas leccións: unha, que merece a pena loitar e outra, que esa tendencia especulativa é legal e que hoxe en día nada pode obstaculizar –si non é a presión dos cidadáns…–. Safer é unha estrutura que, de parte dos notarios,
recolle todo o comercio de terras de cultivo, e aínda que ten ferramentas para pór os bens en mans dos agricultores, a realidade cotiá móstranos que nalgúns casos é imposible. Os safers creáronse en 1960 e esta sociedade vinculada ao Ministerio de Agricultura é a encargada principalmente da xestión de terras de cultivo. En concreto, ten dous meses despois de recibir a promesa de venda para contestar: ou exerce o dereito de tenteo –e neste caso destínao ao agricultor que adquire o ben e faio ao candidato–, ou activa o dereito preferente de revisión de prezo –neste caso, propón ao seu propietario compralo a outro prezo fóra da especulación–, ou non intervén –dá vía ao comercio en notificación–.

O principal problema é que ás veces non pode facer nada, e que as zonas desaparecen con total legalidade, porque en determinados casos de compravenda non se cumpren as condicións para tramitar o dereito de tenteo. A organización actual tamén ten unha segunda fronteira forte: o propietario ten a última palabra e pode rexeitar a proposta de Safer para seguir coa especulación canto queira. Imos analizar máis de cerca as competencias do Safer, as súas limitacións e imposibles ilustrándoas con exemplos concretos que fixeron a actualidade.

Para que a especulación non sexa unha referencia de fixación de prezos

O dereito de tenteo ten por obxecto a adscrición de terreos ao cultivo. Entre as condicións para iso atópase a tenencia dun agricultor candidato á localización de Safer, e niso é importante o traballo realizado polo sindicato ELB e a fundación Lurzaindia, que poden aproveitar a posibilidade de instalar leiras e sen terra. No ano 2022 exerceu o dereito a nivel departamental en 53 casos (a maioría no País Vasco), e ademais de tres, todos os demais foron para anular o prezo especulativo. Supoñamos que o ano pasado anulouse en Urruña o obxectivo de vender 1.070 metros cadrados por 80.000 euros. Pero non creas que isto é só un problema costeiro: en Ortzaiz tamén se vendían 7,3 hectáreas de terreo co seu bastiz valoradas en 25.000 euros.

Na actualidade a hectárea é de 7.250 euros (sen bastiza), pero nada limita as vendas a esta proporción. Basicamente, si o Safer non é aínda, nada obriga ao comprador a garantir a actividade agraria. O Maryse Cachenaut, de Lurzaindia, considera "moi importante" a revisión de prezos, xa que si se canalizasen eses enormes prezos, subiría o prezo de referencia… fixando as especulacións temperás ou tardías.

En concreto, á hora de canalizar o dereito de tenteo de revisión do prezo, o propietario ten tres opcións: aceptar o prezo proposto por Safer –pero, como podemos pensar, non ten interese para iso e case nunca ocorre–; retirar o ben da venda; ou acudir ao xulgado para fixar o prezo, que tampouco é frecuente. Así, na maioría dos casos as transaccións son anuladas, e aínda que non é unha vitoria completa, porque ao final esas terras poden quedar sen cultivar até a venda posterior, serve para limitar a especulación e non é nada.

Con todo, o director de Safer dos Pireneos Atlánticos, Eric Penacq, quixo matizar a ARGIA que "con frecuencia reducimos o papel do Safer ao dereito de compra preferente, pero supoñen o 20% das intervencións, mentres que noutro 80% o propietario deixa a venda en mans de Safer".

En 2014 modificouse un pouco a lexislación, ampliando o abanico de preempciones. Até entón, o ben fora destinado ao cultivo que na súa totalidade necesitaba (supoñamos, si a casa non tiña actividade agraria nos últimos cinco anos, entón non podía intervir no comercio e así se perdían moitas terras). Desde 2014, con todo, os cultivos poden separarse do edificio e Safer pode aproveitar a opción de compra preferente de terras. Así ocorreu no caso de Berrueta de Arbona, pero o propietario non aceptou a proposta de Safer. A única opción de Safer era comprar a un prezo de 3,14 millóns de euros fixado polo seu propietario. O "imposible" financeira e politicamente, segundo Penacq, non só non negar ese diñeiro, senón incluílo na lóxica especulativa. Un ano despois, á hora de vender as catro hectáreas e as bastizas, Safer activou o mesmo camiño, pero o propietario actuoulle o mesmo. Aí temos, pois, o límite: o propietario ten a última palabra.

"Legalmente non podemos intervir en todos os casos. Podería dicir que no caso dos bens libres de baluartes non hai problema e que sempre podemos canalizar ese dereito, que somos limitados cando o ben tamén é bastiz... nalgúns casos non podemos facer nada", di Penacq, subliñando a necesidade de adecuar a lei.

En primeiro lugar, a bastiza debe ter unha función de cultivo e esta no cinco anos anteriores á venda. É dicir, si hai seis anos pararon a actividade agraria, entón o Safer non pode facer nada. Por iso, sobre a casa de Berrueta en Arbona non puideron propor unha vía de compra a un prezo moderado. O Cachenaut de Lurzaindia tamén di que este límite é problemático, porque así perde o cultivo no País Vasco Norte.

Pero non é por iso que non se utilice ese camiño. Basicamente, seguindo o recente acordo subscrito entre Safer e a Euskal Hiria Elkargoa, o dereito á preempmoción de revisión do prezo exercitarase en todas as transaccións encamiñadas a unha lóxica especulativa, e o colexio colocarase sistematicamente como "garantía". Penacq di que é un paso importante: "este acordo móstranos a vontade política do Colexio Vasco de Centros urbanos de impulsar o territorio".

O caso de Arbona mostrounos múltiples limitacións, entre as que se atopa a seguinte carencia xurídica que nos últimos tempos están a utilizar especuladores para evitar a competencia de Safer:

Arbona, Bidarrai: troitas, pero legais

No principio do ano xa coñeciamos esta tregua grazas, unha vez máis, ao serio traballo de conservación realizado por Lurzaindia e a OCDE. Bidarrain, un propietario vendía dezaseis hectáreas de terra a un corredor de asuranzas francés por 90.000 euros, pero tras a venda o comprador só adquiriría a nuda propiedade, sen o goce das terras. Por que? Porque vendendo en dous partes evita con toda legalidade o dereito de compra preferente de Safer. Mediabask falou co comprador e ao ton de desprezo tocoulle tamén a trufa: "El tamén era un campesiño fillo" e non tiña o propósito de conseguir o pracer a tempo, para que os seus fillos se convertan en campesiños no lugar... Na arte, el non é un labrador, é un rico mediador de asuranzas e está destinado a unha carga que non pode ser cultivador.

Lurzaindia denuncia este camiño: "Denunciamos como defensores da terra que queremos para os alimentos esas tomas de terra do non cultivadores, que perden a súa vocación de alimento. O País Vasco está lonxe da autonomía alimentaria e a protección dos cultivos debe converterse no principal reto. Neste sentido, preguntámoslles polo abandono desas compras de terras". Esta montaxe xurídica "non é aceptable" tamén desde o punto de vista do director de Safer.

Así, a maioría dos axentes culturais ven a necesidade de adaptar a lei e nese sentido vai a proposición de lei presentada o ano pasado polos deputados Vincent Bru e Jean-Bernard Sempastous. Este texto supón, por unha banda, a declaración de "carácter de interese xeral" do cultivo e, por outro, a ampliación do dereito de adquisición preferente do Safer. Trátase dun conxunto de "buracos xurídicos", coa axuda de Stephanie De Los Ángeles, experta en Dereito Rural. "Para nós son propostas positivas. Non o arranxará todo, pero é unha mellora", di Cachenaut de Lurzaindia. Hoxe en día non teñen información sobre esta vía lexislativa e di que “é importante presionar” para que esa lei sexa definitivamente votada.

Marienia: a fame do urbanismo

Hai que fixarse tamén no número inicial: 600 hectáreas de terras de cultivo desaparecen cada ano en Lapurdi, Nafarroa Beherea e Zuberoa. En relación con esta artificialización do solo, tanto as casas do municipio como a Asociación Vasca de Centros urbanos teñen unha gran responsabilidade. Si pregúntase si os cargos electos son conscientes desta desaparición de terras, Cachenaut di: "Algúns si e ttipan comer zonas de cultivo. Pero, é unha quimera ou unha aplicación da lei? Non sei. Necesitamos a mobilización e os nosos instrumentos, pero, con todo, necesitamos unha lei nos asuntos relacionados coa terra".

O documento Plan Local de Urbanismo e os mapas comunais son as cartografías dos pobos nas que os terreos agrícolas están protexidos da artificialización. Pero tamén é un instrumento máis de interese, incidir nos Fondos de Cultivo que a finais do ano pasado o Colexio Vasco de Centros urbanos confiou aos electos: os instrumentos para os fondos de terra, tal e como aparecen no manual. Tamén lle preguntamos a Penacq, director de Safer, polo grao de conciencia das casas do pobo, pero non quere expresar a súa opinión: "Non me corresponde de verdade xulgar o traballo dos electos. Pero é evidente que o País Vasco Norte é un territorio complexo e que as problemáticas son diferentes no interior e na costa. Podería dicir que son conscientes do tema, pero que moitos electores descoñecen os instrumentos para preservar os terreos de cultivo e para canalizar a sucesión de leiras. A maioría dos electos son conscientes, pero cren que non poden facer nada". En tal caso, o Libro Guía do Colexio negará a súa función.

A adaptación cartográfica pode facer que os terreos destinados ao cultivo convértanse en edificables. Sobre todo porque se prevé un aumento da poboación e porque o Programa Local de Residencias, votado polo Colexio, implica o compromiso de construír 2.686 vivendas ao ano, até o ano 2026.

A zona de Marienia, en Cambo, é un exemplo deste fenómeno: adquiríronse 3,7 hectáreas de terreo para a construción de 94 vivendas pola compota empresa Bouygues Immobilier. Con todo, o colectivo ELB, Lurzaindia e Marienia Ez Hunki non admiten que "as terras marienesas son moi boas para o cultivo, pero unha vez artificializadas non serán máis produtivas". A cuestión está no tribunal, coa intención de paralizar tamén o proxecto por vía xudicial.

"Non esquezas de onde vimos"

Os que se moveron durante anos ao redor da OCDE saben que este sindicato non sempre tivo un camiño fácil, que non sempre recibiu un apoio tan amplo na loita polas granxas e as terras de cultivo e que a súa actual colaboración con Safer non foi sempre posible. Para empezar, porque non se lle daba cabida na asemblea técnica da estrutura. Os axentes implicados –sindicatos, bancos, mutualidades e representantes de colectividades– están a analizar as transaccións, discutindo sobre a activación do dereito á preempición e decidindo a quen se destinará o ben cando haxa máis dunha candidatura. É dicir, é un punto de decisión importante, e si na actualidade a OCDE tamén ten representante, non sempre foi así. Proba diso é que GFA Lur, estrutura co mesmo obxectivo de Lurzaindia, convertida en Lurzaindia en 2013, pretendía o caserío de Ganga de Ainharbe para os campesiños sen terra Jasmine e Fredo Larragnaga (onde xa traballaba Fredo, representando á súa recentemente falecido labrador, pero á vez do sindicato Safense e o seu cónxuxe viúvo). Cinco votaron a favor da candidatura da DFG, pero seis a favor do outro. A loita foi violenta, houbo mobilizacións e nelas foron detidos, xulgados e golpeados. Pero a solidariedade foi maior e, finalmente, o propietario aceptou destinar a leira a Fredo e Jasmine: a DFG comprou as terras –con 2.500 accións de 63 euros de compra dos cidadáns– e a asociación Bizitegia, con 250.000 euros de solidariedade cidadá. Pouco despois, a OCDE lograría un lugar dentro do Safer, abrindo o camiño para levar internamente as loitas anti especulación e pola instalación de campesiños.

Nesa reunión técnica, Cachenaut, membro da OCDE, di que hoxe en día seguen sendo de menos. Pero non teñen ningún impedimento: "Hai que estar, e ser, porque cando existes non podes facelo coma se non fixéselo".

Do realizado pola OCDE e a DFG Terra/Lurzaindia, Cachenaut conclúe que "Aí estamos e hai que sentirnos orgullosos de nós mesmos. Todos esquecen moito de onde vimos, todos falan do " asunto de Arbona", pero sempre esquecen nomear ELB e Lurzaindia... Hai que lembrar de onde chegaron os logros". Como en toda loita social, as vitorias nunca caen do ceo.

A reportaxe complétase cunha entrevista a Isabelle Pargades, vicepresidenta da Asociación de Centros Urbanos Vascos, encargada do cultivo e a alimentación: