"Hai que comer moito lagostino para gañar o pan", di o artigo de Andoni Egaña. Ao traballador autónomo do eúscaro non lle van a pagar dignamente, non é o habitual, pero o que argumenta Egaña é que van convidar con moito gusto ao culturista a unha comida ou cea. Ao creador aplícaselle a caridade e non o salario que se pode valorar dignamente. Á fin e ao cabo, aínda que come bastantes lagostinos, terá que levar o pan a casa.

Pola súa banda, Nerea Loiola Pikaza non ten tempo para terminar o café con leite. Hoxe non ten tempo, pero quizais mañá. E para facerse cargo dos nenos tamén funciona igual. Dúas mensaxes que ten na súa bandexa de entrada de correo electrónico ponlle o día patas para arriba: un, enviado por Facenda, pídelle urxentemente que prepare e envíe un certificado, mentres que o outro lle suxire que é hora de iniciar un guión para un taller de emprendimiento feminino. Pero unha chamada telefónica é a terceira petición da mañá que pide axuda aos pais e pon patas para arriba todos os plans previstos: son editoriais no teléfono, que lle van a enviar un texto de revisión e que é urxente.

Esta é a controvertida situación do actual creador autónomo en eúscaro, tal e como o describen os membros de Lanartea: este mes non hai diñeiro e o seguinte si; un día pobre, outro dominante; pero, fundamentalmente, curto, escaso e inseguro. Citámonos con Amagoia Gurrutxaga e Koldo Izagirre para dialogar co libro, coordinador e liberado da Asociación Lanartea.

A asociación foi creada por creadores autónomos que traballan co eúscaro, pero debido ás características do sistema cultural en eúscaro, saben que os autónomos non son maioría, porque son moitos os que teñen unha profesión diferente e entre eles os que crean e facturan a cultura.

Pero se fomenta sistematicamente a autonomía. E iso é o que pretende acoirazarse no Estatuto do Artista que se está definindo en España. Nos últimos tempos dificultouse moito o traballo burocrático, un ámbito moi difuso, que se fai aínda máis difuso, difícil e complicado con catro Facendas Forais no Sur. E o creador vasco non produce só no seu territorio, senón que atravesa os sete territorios. Por iso, acudir ao xestor pode ser unha forma de paliar os quebradizos de cabeza, sempre que non sexa por peto. Hoxe en día as cousas están a porse arriba. “Hoxe é o día en que a xente está cada vez máis asfixiada, hoxe é o día en que quen non chega a cobrar mil euros ten que gastar diñeiro en pagar ao xestor”. Os novos altares antigos da precariedade.

As inquietudes de onte e de hoxe no Libro
remóntanse ás inquietudes de 40 creadores escritos en eúscaro, cultura e traballo, con dificultade e pena antes de 1960; ás reflexións doutros 45 novos creadores a partir de 1960; e entre estes últimos atópanse as necesidades e as reivindicacións dos creadores máis novos. Recompilaron obras multidisciplinares como a ilustración, a tradución, a literatura, a música, o bertsolarismo, o teatro, a danza... En total, 80 imaxes e 85 textos. Reivindicacións puntuais, inquietudes e necesidades da época, pero como xa se dixo, demóstrase que a preocupación dos creadores en eúscaro non é actual.

A cantante Lourdes Iriondo dicía claramente en 1967, en Zeruko Argia, no artigo titulado "Os esmoleiros do País Vasco": "O que din é que o vasco ten que facer unha guerra viva pola nosa cultura. Non basta con dicir ‘o noso eúscaro gaxua’ e ese tipo de bobadas”. Poucos anos máis tarde, a escritora Amaia Lasa tamén criticou e ampliou a man da reflexión colectiva en Anaitasuna, en 1971: “A cultura tamén necesita os seus liberados”, aborda o artigo e, para terminar, “Acabo o meu sermón con ganas de escoitar aos demais”.

Con todo, parece que non se fixo unha reflexión colectiva. Izagirre: “Entre os socios da nosa asociación, sobre todo entre os máis maiores, hai unha gran desilusión. Fai uns 60 anos había expectativas, ilusión, que todo podía volverse, crear un euskara unificado e superar as trabas políticas, pero non se lle deu a volta, iso é o que pasa. As institucións non deron rango. Non están a nivel cultural e non parece que lles importe moito”.

“Salvemos o que podemos” Así o dicía Gabriel Aresti en 1963: “Salvemos o que podemos e renovemos ese
pouco. Co que salgue, se desafiamos ao mundo. Así nos salvamos”. Cría que a cultura en eúscaro tiña que ser reformada, porque parecía que o eúscaro podía haber nese escenario que era capaz de abrir máis portas, antes de unificar o eúscaro. Unha reforma podía dar universalidade ao eúscaro e consolidar o modelo lingüístico podía axudar a superar os obstáculos políticos e pseudolingüísticos.

A arrogante reivindicación de Aresti reflicte a necesidade dunha revitalización; o que propón é, basicamente, entrar na historia do mundo: tomar e traducir ao euskera para poder dar ao mundo en eúscaro. É dicir, contar o mundo en eúscaro. E por que non, dando a volta, contar e cantar en eúscaro para o mundo.

Por exemplo, hai un disco de Mikel Laboa, de 1969, composto polas letras de Bertolt Brecht; este é o canto Aterbea da Gabera: “Contáronme en Nova York / Broadway e no cantón da rúa 26 / inverno vermello, que un home busca a gaivotas / xente pedindo / pedindo o aterpe / para os espidos”. Ademais de nos cantos, o esforzo tamén se viu na literatura, levando a Suíza e Bélxica historias en eúscaro, xa que Ramón Saizarbitoria e Txillardegi empezan cada día e nos libros de Elsa Eschel.

As traducións iniciáronse posteriormente co Goberno Vasco dunha forma máis dilixente e administrativa, cunha importante dotación económica. Considerouse importante que desde as institucións puidésese traducir ao euskera a literatura mundial e ofrecer a posibilidade de traducir grandes obras en eúscaro, xa que noutras linguas tamén había posibilidade. O Goberno encargou á editorial Ibaizabal, á que acudiron numerosos escritores e tradutores. Lembran que foi un gran reto.

Pero o resultado é pobre. “Cal foi a promoción? Baleiro. E si non se promociona non se vende. Entón, non digamos que non se vendeu porque non se quere, porque non o promocionas”.

Evidentemente, fracasaron as grandes apostas para contar o mundial e o vasco para o mundo. Aínda que as loitas daquela época foron con grandes obras literarias, hai similitudes coas esixencias actuais de respecto aos dereitos lingüísticos das plataformas dixitais.

Segundo nivel Para que serve
o eúscaro, aí está a clave. E é que, ante a dúbida, o que vale sempre é en castelán, así o contaron Gurrutxaga e Izagirre. Mencionan as bases e documentos oficiais similares de diversas convocatorias de traballo: ante algunha dúbida, erro ou datos contraditorios, o válido adoita ser a versión en castelán. E isto non é só a resposta que dá o persoal da Administración ante unha reclamación, porque os mesmos documentos dinlle textualmente. É dicir, “dános igual que o eúscaro se faga mal, parece que o mero feito de facelo supón bastante a algúns”.

Pénsase e créase en castelán e tradúcese ao euskera. Iso, claro, se se opta por volver. E si, en caso de devolución, non se lle dá valor, ou os erros non importan tanto, para que enviar o encargo ao tradutor, si é suficiente con facelo con ferramentas de rede? Onde queda, por tanto, o labor dos tradutores vascos? E non hai ninguén que cree esas lemas en eúscaro? Imaxinariamos que o texto que se creou en eúscaro pásese ao castelán con tradutor automático e non se repase o resultado?

Na procura de respostas a este tipo de preguntas, Izagirre resume así: "O eúscaro non está no circuíto económico. Non nos queren, evidentemente". A arte, un libro que ha interiorizado moitas voces na man, pretende abrir o camiño cara ao debate colectivo antes de que sexa tarde.