Lesotho é un dos países menos coñecidos do mundo. Enclave dentro de Sudáfrica, situado na cordilleira Maloti. Conta con 30.000 km2 e dous millóns de habitantes, dos cales o 80% traballa no sector primario. Trátase dun pobo montañoso, cuxo territorio se estende por encima dos 1.400 metros. Curiosamente, o clima e as beiras de Lesotho evocan a vertente atlántica do País Vasco: os recunchos montañosos e verdes, o clima oceánico (aínda que o océano é afastado, tamén se dá en zonas de altitude alta das zonas tropicais), o millo nos campos e as vacas na gandaría. Como no noso, na Idade Media crecían mijo e o millo procedente de América foise integrando no seu cultivo. Pola contra, a diferenza do noso, o millo non afastou o risco de fame en Lesotho, sobre todo porque non se adapta ben aos ciclos variables de choivas: si o nivel de choiva é suficiente, o millo dá máis que o mijo ou o sorgo, polo que se impuxo no noso país, mentres que ao sufrir a seca cae a produción en comparación co sorgo.

De feito, Lesotho estivo nesta situación varias veces nos últimos anos, e no verán 2021-2022 as choivas intensas han danado as colleitas. En consecuencia, o 22% dos lesotarras vive nunha situación de grave inseguridade alimentaria e boa parte da alimentación procede dos programas de axuda das Nacións Unidas. Ademais das secas, a erosión dos solos é un grave problema. Ademais, o estado de saúde da poboación non é bo, sendo a proporción de persoas con SIDA entre o 25% e o 30% a segunda taxa máis elevada do mundo.

Machobane, restaurador do cultivo

Antes de estudar en Agronomía, James Machobane (1914-2007) era coñecido como escritor. Na súa novela relatou a fame que padeceu na súa infancia, que lle empuxou a roubar o vello pan lanzado ás serras da escola. Estas vivencias impulsaron a creación dunha escola de cultivo chamada Mantsa Tlala (“Expulsar a fame”) en 1957, época na que o poder inglés estaba a debilitarse. O sistema, desenvolvido durante trece anos, baséase en tres eixos: unha mellor utilización do tempo e do espazo, a diversidade vexetal e a fertilidade na propia granxa.

Deuse conta de que o monocultivo do millo facíase en poucos meses do ano e que o resto dos meses a terra estaba desaproveitada. Ademais, investigou como aproveitar mellor os ocos entre as liñas de millo e como mellorar de forma sostible a fertilidade do sistema a partir de cinzas de estiércol e madeira. Neste sistema seméntase tipicamente trigo e guisantes no outono, logo a principios de primavera a pataca recóllese no verán. No verán crecen xuntos millo, fabas, cabaza, sorgo, col ou acelga e unha planta próxima ao cacahuete. Ademais, recomendaba dispor dun gando en cada casa para aproveitar a carne e fabricar estiércol.

Este sistema está especialmente dirixido aos campesiños máis pobres: a terra é apta para os pequenos e non poden comprar abonos sintéticos nin maquinaria. Ademais, Machoban e os campesiños que formaba animábanlles a practicar “letsema”, a difusión do coñecemento en auzolan, e facía un esforzo especial na súa formación a mulleres e nenos. Os cultivadores que probaron o seu sistema observan tres vantaxes principais: unha maior produtividade superficial (unha media hectárea é suficiente para garantir a seguridade alimentaria dunha familia de cinco membros, fronte ás 1.2 hectáreas que se necesitan no sistema tradicional); unha recollida suficiente para a venda de patacas poden obter unha ganancia e unha boa produción en anos secos. Ademais, o aumento da diversidade vexetal aumenta as fluctuaciones dos beneficios, mellora nutricionalmente o estado destes cultivos e as características microbiológicas e físicas dos solos, aumentando a súa capacidade para combater o cambio climático. Segundo Letla Mosenene, enxeñeiro de agro-selvicultura,
en xeral as mulleres son máis interesadas neste sistema que os homes, porque consideran que a seguridade alimentaria é máis senior, porque os homes valoran máis maquinaria.

Dificultades para estender a práctica

A partir destes resultados optimistas, podemos imaxinar que o sistema Machobane estendeuse a todo o país. Lamentablemente non foi así, principalmente por razóns políticas. A pesar de estar baixo a administración colonial, Machoban vía con malas ollos o traballo realizado e a fama que conseguía, as primeiras administracións da contorna do Rei Moshoeshoe II tras a independencia. Como consecuencia, entre 1966 e 1986 Machobane tivo que vivir en segredo e pechou a súa escola. Tras o golpe de estado de 1986, o Ministerio de Agricultura volveu realizar probas sobre o seu sistema, e pronto comezaron as formacións.

Con todo, na actualidade o modelo que orienta as decisións no cultivo de Lesotho segue sendo o monocultivo do millo: preto de 3.000 agricultores practican o sistema Machobane e, por tanto, máis dun millón non. Nunha entrevista concedida á cadea de televisión artística, o ministro de agricultura Lits’oane explicou claramente cal é a principal necesidade do cultivo de Lesotho: fomentar o poder adquisitivo de fertilizantes sintéticos. Dicía que coñece o sistema Machobane e que se lle parece axeitado para as hortas, pero que en leiras de gran superficie como a súa non se pode facer sen abono.

Un indicador do desenvolvemento dun país adoita ser o baixo porcentaxe de agricultores, xa que é un sinal de industrialización do cultivo. Pola contra, está claro que esta paradigma promove a fame e a dependencia máis que o desenvolvemento de Lesothon, máis co cambio climático agravado pola erosión e a seca. A bandeira de Lesotho é Khotso, Púa, Nala (“Paz, Choiva, Prosperidade”) e existen ferramentas para cumprila, sempre que os modelos inadecuados non impidan o paso.