Miren Camison vive en México, pero a través da Factoría de Filosofía imparte talleres e cursos online en Euskal Herria. En colaboración coa cooperativa Arizmendi, a novela filosófica Kio eta Gus, dirixida a nenos e nenas de 8 a 10 anos, e a guía para o profesorado para a súa elaboración (Sorprendendo ante o mundo), é a escusa coa que entrevistamos.

Que diferenza hai entre a filosofía para nenos e adultos? O
primeiro que debemos situar é a filosofía infantil: é unha rama da práctica filosófica. Durante anos a teoría (academia) e a práctica filosófica han estado separados e desde fai uns 40 anos fóronse ampliando dentro da práctica filosófica os talleres filosóficos, os cafés filosóficos, o asesoramento filosófico (na consulta dun filósofo podemos facer un proceso de autoconocimiento en lugar de ir ao psicólogo) e a filosofía infantil. Hoxe en día, en xeral, preferimos unha cultura filosófica que non diferencie a práctica da teoría, porque é falso dualismo, porque todos os seres humanos temos unha dimensión filosófica, máis consciente ou máis inconsciente, todos temos unha visión do mundo, e esa dimensión pódese traballar desde o que somos, desde pequenos pódense crear espazos para traballala. Que diferenza hai na práctica da filosofía entre nenos e adultos? Experiencia vital: os adultos temos máis experiencia, ás veces máis prexuízos e ideas dogmáticas que non revisamos e os nenos están máis frescos. Os recursos e metodoloxías para a práctica filosófica adáptanse á idade, ou máis concretamente ás características da fase de desenvolvemento, pero a esencia non cambia.

E que diferenza hai cos nenos entre tratar temas a través dunha clase maxistral, proxectos… ou filosóficamente? Na
escola tivemos fundamentalmente tres modelos: o modelo transmisionista (o alumno recolle o que o profesor explica), o modelo constructivista (proxectos de investigación, traballo en equipo… para que o alumno busque sentido ao apreso), e agora temos un terceiro modelo vinculado á práctica filosófica ou dialógica para aprender a pensar en clase. É importante ser críticos cos contidos que se traballan, non por si mesmos, senón en grupo, a través do diálogo. A miña experiencia é que acabei cansado de moza co modelo trasnmisionista; agora penso que os nenos necesitan un equilibrio e unha harmonía entre todos os modelos, pero que os adultos non nos inventamos. Como vísteche unha clase maxistral, é importante dispor de espazos para pensar e dialogar sobre os contidos, para non caer no adoctrinamiento. As políticas educativas van a miúdo dun extremo a outro e son miradas parciais; eu non son de moda: é importante memorizar os contidos e é importante revisalos de forma crítica.

Tamén se aprende a pensar e a reflexionar.
Si, a nosa dimensión interna é reflexionar, razoámola desde pequenos, pero desde que son nenos debemos darlles os espazos axeitados para iso, para traballar ese músculo.

Como se traballa este músculo son preguntas? As preguntas
son unha parte do diálogo filosófico, a outra son respostas. E si, as preguntas son moi importantes na medida en que se opoñen ás ideas, na medida en que estas son problemáticas. Unha idea pode parecer moi sinxela, pero se facemos unha proba de resistencia, mediante a refutación, mediante preguntas punzantes… lévanos a pensar máis en profundidade, a descubrir diferentes puntos de vista, sen buscar unha soa resposta. E é un camiño interesante, porque o modelo transmisionista lévanos a unha soa resposta.

Relacionamos a filosofía co traballo cognitivo. Teñen cabida as habilidades emocionais e sociais? Por unha banda expúxose a razón e por outro as emocións, pero sabemos que somos seres humanos integrais: o que pensamos leva unha emocionalidad. O filósofo Matthew Lipman afirma que o pensamento ten
tres dimensións: o pensamento crítico, o pensamento creativo e o pensamento responsable ou atento, é dicir, o pensamento ético, o empático, o coidado dun mesmo e dos demais… e eu destacaría unha cuarta dimensión: a interioridade, porque o diálogo filosófico permite coñecerse mellor a un mesmo. Non buscamos a terapia, pero ás veces ten un efecto terapéutico porque ten moitas cousas no seu interior.

A ética é entón parte da filosofía? Si, o
diálogo filosófico aplica na práctica uns valores éticos en si mesmo: a humildade e o respecto ao que di o outro, a valentía de participar no diálogo pero non falar dabondo, a colaboración entre os participantes… É o diálogo cooperativo, porque o coñecemento se vai construíndo con reflexións colectivas, pero iso non quere dicir que non haxa ideas diferentes e desacordos, que non haxa que problematizar as ideas.

Matthew Lipman está detrás da novela filosófica Kio e Gus. Lipman e Ann M. Sharp crearon un extenso currículo para traballar de 3
a 18 anos nos Estados Unidos dos anos 80 a 90, e aínda que hoxe en día temos cada vez máis material filosófico, diría que é o material máis rigoroso e profundo desa orixe. Lipman viviu a guerra de Vietnam e pensou
que si nos centros educativos empezamos a crear unha cultura do diálogo desde a infancia, desde a filosofía (non só traballando a razón, senón na argumentación que acompaña a esa ética e coidado), cando son adultos saberán afrontar os conflitos doutra maneira antes de chegar a unha situación de guerra. Ese foi o impulso para abordar os temas que aborda a filosofía: a verdade e a mentira, a vida e a morte, a xustiza, a estética, a identidade… Para profundar neles, Lipman creou novelas filosóficas adaptadas á idade ou á fase de desenvolvemento; as novelas están protagonizadas por nenos, recollen as súas vivencias e as súas conversacións, e pon moitos anzois para fomentar a reflexión entre nenos e mozos. Ademais, elaborou manuais para o profesorado para o correcto tratamento das novelas e o diálogo filosófico é o corazón da metodoloxía que utiliza: como facer preguntas e respostas. Porque iso é fundamental, pero a min, por exemplo, cando estudei Filosofía só me ensinaron a teoría.

E cales son as claves para guiar a filosofía cos nenos? Din que as boas preguntas son o eixo, pero que é facer boas preguntas? A
pregunta e a resposta son dúas cousas que necesitan rigor: facer boas preguntas é moitas veces refutar o que o outro dixo a través dunha pregunta, ou conseguir sacar fose ese coñecemento que o outro ten dentro. Tamén debemos prestar moita atención aos corpos de nenos e novos, porque ás veces comunicamos moito máis a través do corpo que a través das palabras. Igual co emocional, por que nos irrita unha idea? O condutor non opina, expón con preguntas outras perspectivas que están na escuridade, desmonta ideas, ou profunda nelas para ver onde nos levan… Eu sinto que nunca me sobra formándome, que sempre estou a aprender; que o diálogo filosófico non é unha técnica, é unha arte.

O que conduce a conversación non opina, di. Que facer si a opinión dun neno parécenos moi inadecuada? Os
instrumentos son os mencionados na resposta anterior, que permiten evidenciar contradicións ou levar as formulacións até o absurdo: si levamos unha idea até o extremo, que consecuencias ten? E hai que ter en conta unha clave interesante: non estamos sós, estamos en grupo e o grupo ten unha forza enorme, mesmo á hora de autorregular: nunha conversación que estou a escoitar de verdade, estou aberto a que as ideas dos demais cheguen a min, en lugar de estar pechadas ás miñas ideas e conceptos. Nos adultos este peche é máis frecuente, os nenos están máis abertos, non son tan dogmáticos.

Entón, vou tomar a dirección contraria: quizais a dogma dos adultos e os prexuízos fixeron que a opinión deste neno sexa moi inadecuada. Iso é, para quen é a barbaridade o que dixo
ese neno? Con que lentes dicimos que é unha barbaridade? Por iso é tan importante analizarnos e revisarnos; non podemos coñecer a realidade se non coñecemos as nosas propias limitacións e crenzas. Na consulta filosófica, por exemplo, facémolo porque estaremos máis limpos de que nos revisemos para tratar a filosofía con nenos e mozos.

Os nenos din o que realmente pensan ou os adultos o que queremos escoitar? Lennos. Si len que
imos cunha expectativa, que o que buscamos deles é chegar a unha conclusión determinada, talvez gardan o que pensan, pero cando ven que só estou para pensar en algo xuntos, o resultado é distinto. Segundo a miña experiencia, os pais poden estar na sesión con nenos de até 7 anos, pero a partir dos 8-9 anos non, e pregúntanme si voulles a contar aos pais o que facemos na sesión; cando garantimos a confianza e a confidencialidade, cando actuamos honestamente e con claridade, hai maiores posibilidades de liberdade para o grupo.

Que destacaría dos programas de práctica filosófica con nenos? Unha soa sesión non deixa grandes sementes, vexo que
un grupo se transforma cando hai un proceso, cando levan tempo aplicando esta metodoloxía cuns e outros temas. Canto máis pequenos, na Educación Infantil e nos primeiros anos da Educación Primaria, adoitan asociar o diálogo filosófico coa súa experiencia; logo tenden á abstracción e na mocidade a abstracción e a criticidad están ao máximo nivel. Facer unha sesión de filosofía cos mozos é unha bomba, porque está a gritar coas clases maxistrais para sacar esa dimensión interna. Na Educación Infantil tamén se traballa o corpo, as emocións... pero a medida que aumenta a idade todo vólvese máis cognitivo, aumenta o desequilibrio. Un profesor de Educación Infantil contoume
que traballara a filosofía cos alumnos, e cando os nenos pasaron a Primaria veu un novo profesor dicindo que non podía dar clases, que os nenos lle facían moitas preguntas. O profesor de Educación Infantil plantou sementes que darán o seu camiño, pero se persisten, as sementes convértense en procesos transformadores, como xa se comentou. En moitas ocasións tocoume conducir a grupos que practicaron o diálogo filosófico en Educación Infantil e Primaria (non o coñecín en Euskal Herria) e nótaselles tanto no respecto aos demais como na súa capacidade para traballar ideas: están afeitos preguntar, a ser críticos…

Pero os adultos non facemos trampas? Dicimos que queremos nenos e mozos cunha opinión crítica e propia, pero non nos gusta cando cuestionan o que nós dicimos, tanto en casa como na escola. E
está en contradición o fomento do diálogo filosófico nunha materia e a falta de criticidad na outra. Dicía Lipman que si nunha escola vaise a impulsar a práctica filosófica desde a infancia, habería que crear unha comunidade de diálogo entre profesores que se reúna periodicamente para que todos traballen na mesma dirección e de forma coherente co alumnado. Ese é o ideal, pero na realidade aínda temos moitos retos.