Eli Pagola Apezetxea e Ainhoa Gutiérrez do Pozo, veciños de Ereñotzu, entraron no río Urumea. O primeiro tiña coñecementos sobre as enerxías renovables e o val, a mirada do artista e unha cámara rodada en 16 mm. Entre ambos forman unha investigación híbrida. Visitaron as centrais hidroeléctricas, desde a papeleira de Hernani até as situadas en terras de Leitza, viron cales están en funcionamento e cales están abandonadas, e entre todas extraeron cálculos que poderían xerar electricidade. E preguntan que influencia teñen no río as presas de hidroeléctricas? Até que punto os peixes teñen restrinxida a liberdade de circular polo río? Cales son os danos á biodiversidade?... Ao mesmo tempo, filmáronse os cambios que se produciron nas seguintes estruturas: no verán as presas son un lugar de baño, no inverno son potentes giradores de turbinas, nalgunhas centrais hidroeléctricas viven persoas ou se utilizan outros usos...

En base á investigación realizada até o momento, está a prepararse unha experiencia que lles permitiría acceder a unha central hidroeléctrica. Agora estase traballando na preparación dunha instalación que poña en contacto as rodaxes e análises realizadas, o arquivo recompilado e as pezas atopadas. Por outra banda, a exposición permanecerá aberta do 17 ao 24 de abril na Casa de Cultura de Hernani. Esta semana os autores realizarán unha proxección especial explicando o proceso. A partir de entón queren abrir a porta ás presentacións populares.

Con este traballo que aúna investigación e cine preténdese compartir entre a cidadanía as posibilidades de xeración de enerxía e as reflexións sobre os seus impactos. Queren pór encima da mesa os ingredientes para a reflexión sobre o tema das enerxías renovables hoxe en día na pil-pil. O enfoque desenvolvido polos dous creadores ao longo deste traballo foi redondeado por Gutiérrez: “A contorna é visto como un recurso para a explotación humana, e de aí vén todo. Si seguimos vendo a contorna como unha forma de sacar cousas para o noso beneficio, seguiremos xerando impacto. A clave é pensar que responsabilidade tócanos asumir neste impacto”. Lanza unha pregunta válida para todas as enerxías renovables: “Non hai impacto. Entón, até que punto temos lexitimidade para xerar un impacto?”.

Por que unha cámara de 16 mm?

Segundo explica Ainhoa Gutiérrez, “pensamos rodar en 16 mm, porque é un traballo sobre a luz e porque na cámara analóxica a luz imprímese directamente sobre a película. Por tanto, viamos a conexión entre o tema e rodalo así. Doutra banda, a cámara non necesita electricidade no momento de gravar, está enganchada”. Coas cámaras dixitais actuais é habitual acumular horas de gravación e ver ao momento o que se grava. Pola contra, Gutiérrez explicou que esta cámara analóxica establece as súas condicións: “Non podemos gravar todo o que queiramos, polo que antes tiñamos que investigar e decidir onde dirixirnos as películas que tiñamos. Obríganos a coñecer as cousas”. Con esta cámara documentáronse en imaxes, sen voz, os múltiples usos do río Urumea, unha peza breve que se proxectará durante a actuación.

Eli Pagola sinalou que a elección ten que ver tamén co tempo: a estética da imaxe achéganos a unha época. Teñen claro que si non gañasen a bolsa de creación de Hernani non poderían utilizar este custoso sistema de gravación.

Explorando os matices das enerxías “verdes”

Pagola describe a segunda das patas da obra, a de enxeñaría: “En xeral, a maioría das enerxías renovables teñen algúns matices neste carácter ‘verde’: neste caso, a extracción de enerxía do río require unhas construcións que teñen un impacto sobre o medio. Hai un choque. Neste traballo analizamos, por unha banda, a cantidade de enerxía que se xera no val, a cantidade que se podería xerar tendo en conta as instalacións que non están en funcionamento, a proporción de enerxía eléctrica que se consome no val (Hernani, Ereñotzu, Arano, Goizueta) que se podería fornecer con esa cantidade de enerxía eléctrica... e, doutra banda, puxémolo en diálogo co impacto que estas construcións teñen. Para iso traballamos as escalas de peixe”.

Que é a escala de peces? Pagola explicou que “onde hai unha central case sempre hai unha presa que dificulta a migración dos peixes. Para compensar un pouco isto constrúense escalas de peixes, unhas estruturas para o paso dos peixes, pero, claro, non é o mesmo ter todo o río libre que ter unha escala ou un pequeno camiño. A presa sempre será unha barreira para os peixes. Estas escalas deben ter unhas características concretas para ser máis eficaces. Pero non sempre están feitos como a contorna esixe, moitas variables non son tidas en conta e, en consecuencia, moitas veces non cumpren adecuadamente a súa función. Fixemos un cálculo: analizando o número de escalas existentes e as situacións nas que se atopan, trouxemos a números en que medida permiten o fluxo de peces”.

Gutiérrez recoñeceu que “cando empezamos con este traballo xa sabiamos que as centrais poden fornecer electricidade, pero non sabiamos o dano que isto supón”. Militantes do grupo ecoloxista Eguzki foron entrevistados para realizar o traballo, o enxeñeiro forestal experto en escalas de peixes Pao Fernández Garrido, os traballadores das centrais, os gardas forestais, o arquivo de Hernani, os cidadáns con coñecemento do tema no val… Falaron da proximidade que supón a realización do traballo de campo na zona na que un vive: “A xente sitúache facilmente, o que aumenta a confianza no intercambio. Ademais, nós tamén formamos parte da experiencia e buscabámolo”. Esta proximidade levoulles a coñecer ás persoas crave do proxecto, entre elas Xabier Etxegia. Empezou a traballar na primeira central do val e coñeceu moitas centrais do río Urumea. Actualmente é traballador da
central Rezola de Goizueta. Na exposición presentaranse datos de xeración e impacto enerxético. Pagola: “Para iso, os geógrafos de Haritik Hirira crearon diferentes mapas. Aí pódense ver onde están as centrais, cales están a funcionar e cales non, cantas enerxías foron deseñadas para xerar cada unha delas, onde van as súas canles...”. “Estes datos ímolos a pór encima da mesa para o diálogo e o debate”, continuou Pagola: “Non basta con dicir ‘aí xérase enerxía’, si, pero canto se xera e que significa moitos GW?”. Gutiérrez tomou a palabra: “O noso consumo enerxético non é só electricidade, polo que non é fácil dicir si o hidroeléctrico pode satisfacer o consumo. E non sei si o que buscamos é satisfacer o consumo enerxético actual, ou pensar como vivir co que sería. É verdade que se pode saír bastante máis do que criamos”. Pagola: “Nós imos publicar uns datos e unhas lecturas, pero non somos capaces de dicir si a enerxía que se xeraría é suficiente ou non. Hai outra trampa: moitas das centrais de aquí son de Acciona, de Iberdrola… A enerxía xérase aquí, seguramente se consumirá aquí, pero a propiedade e os beneficios están noutro lugar”.

A arte na central

Desde que se redactou o proxecto tiñan o interese de realizar a representación dentro dunha central hidroeléctrica. Gutiérrez explicou que “normalmente os lugares de arte son cidades e núcleos urbanos e queriamos trasladalos a outro lugar. Ademais, moita xente que vive aquí seguramente nunca entrou nunha central e buscabamos esa experiencia. Isto tróuxonos unha serie de reflexións sobre até que punto cando creamos unha peza é posible situala en todas partes, ou que relación hai entre o espazo e a peza… Agora estamos a aterrar as nosas pezas”. Pagola engadiu: “Esta exposición será sobre todo unha experiencia. Haberá moitos elementos en contacto, algúns establecidos por nós e outros presentes. Poremos a peza de cine que estivemos gravando todo o verán, pero se a alguén vai ir á turbina que ten o ollo cerca, non nos importa. Tamén é unha forma de ver o noso proxecto”.

Como son as centrais por dentro? En palabras de Pagola, “son vellos (a maioría de ao redor de 1920), teñen unha baldosa vintage, grandes cristais… Con todo, hai centrais moi diferentes, inflúe moito no salto de auga, no tipo de turbina e no ano en que se construíu”. Gutiérrez engadiu que “teñen paredes de pedra e é curioso, a maioría teñen rosetones da igrexa. Provocan fascinación, non estamos afeitos ver unha maquinaria tan grande. Moitos están abandonados e dan a pegada doutra vida...”.

Nas centrais realizáronse estraños descubrimentos, segundo explicou Gutiérrez: “Dentro da central Rezola de Goizueta hai pintado un mural que mostra os mapas das súas canles e a procedencia da auga. É funcional para o traballo pero á vez é un mural e atractivo desde o punto de vista artístico”. Pagola seguiu o relato: “Como nos contou a casa, a idea da empresa era limpar ese mural e pintar a parede de branco. Ela pediulle que logo volvese pintar de encima esa imaxe, porque para el era parte da central. Aceptáronllo e cando empezaron a limpar viron que a imaxe estaba pintada debaixo. É dicir, é unha parede pintada unha e outra vez e tres veces foi solicitada polos gardas da época para manter ese debuxo”.

Outro dos achados produciuse na central de Pikoaga, segundo explica Gutiérrez: “Descubrimos algunhas diapositivas dos anos 80 con explicacións sobre a enerxía. Son concepcións doutra época, como a do pico do petróleo que se prevé no ano 2000... estas diapositivas agora proxectadas dan lugar a un novo significado”.

Quen desexe coñecer de primeira man os descubrimentos e as conclusións de ambos os autores e desexe aclarar a mente a través da arte, pode facelo no Urumea, na emisión “Ta argiya iñan”.