Estades preparados?

Alex Gurrutxaga: Non. [Risas]. Se me pregunta, voulle a dicir a verdade.

Sabendo isto, empezamos. Como xurdiu a amizade entre ambos?

G: Eu vou contar a miña versión. Coñecín a Angel en mozos sans, coñecía e lía os seus libros, e vía a este home na rúa, e para min era unha figura. Logo tiven sorte de coñecer a figura e de coñecela. Como di o tópico: un escritor moi bo, unha persoa mellor? Pois neste caso é verdade.

Anjel Lertxundi: Pola miña banda foi un pracer, e a honra, dito de todo, cando me enviou a súa tese para que me mirase, e estiven a mirar cunha ilusión incrible. Esa confianza foi moi importante para min.

Ambos padecen a enfermidade literaria. Como vivides esa relación?

L: Dediqueille toda a vida. Cantas veces pensei que sería sen iso… Non me imaxino si non se le e escríbese a miña vida. Con todo, resúltame máis sorprendente a xente culta que non le. Pasar pola universidade e pasar por tantos lugares e como non lle di nada a literatura, a música ou disciplinas artísticas similares; xente culta que nunca foi a unha exposición.

G: Eu son lector. Esa é a relación que teño coa literatura. Son estudante de Humanidades, penso que son estudante mesmo cando son profesor e que sigo estudando. E na literatura son lector, sobre todo. Se publiquei algo non é porque son escritor, é porque o leo. Sempre lembro que Iratxe Retolaza dicía que á xente que se move na crítica literaria sempre se lle pregunta cando debe escribir. É a pregunta de sempre. Ou si escribe un ensaio literario, ou un artigo académico, é a seguinte pregunta, pero cando debes escribir unha novela? Eu nunca tiven a tentación de facelo.

L: Pero nos seus textos, nos seus artigos –e sobre todo é un libro de Xabier Lete o que o demostra claramente–, non hai escritor académico, hai unha persoa que escribe literalmente de literatura. De que literatura pódese escribir, desgraciadamente…

G: Como pode ser ircensable, si.

L: No seu caso, fixo a súa tese sobre un escritor e logo publicouna como libro. Pero, polo menos na miña opinión, é posible facer un ensaio literario mesmo cando fala de ciencia. Por exemplo, George Steiner e Albert Einstein eran grandes escritores e os seus textos son fantásticos cando falan de ciencia. Pero por que? Foxen do academicismo.

G: Non sei si en nós traballouse moito esa tradición… Recentemente lin un traballo de Beatriz Fernández en divulgación [Hizkuntza gogoan; Erein, 2021], e está a falar de lingüística, pero se está dirixindo ao ensaio literario. Creo que non temos moitas tradicións neste sentido, gustaríame máis.

E sen a intención de que vostede mesmo fágao, Alex?

P: Xa teño ganas, recoñézoo. Hai cousas que me gustaría facer e sobre as que diría algo o tema, pero o ensaio, ou este tipo de libros, creo que teñen outra cousa, e aí ten vostede [Anjel Lertxundi] o exemplo de Itzuliz usu usuak: piden un traballo enorme para dicir algo así. Aí está a lectura e o pensamento crítico detrás, é un traballo de anos.

L: Bo, este tipo de traballos xorden das obsesións de toda a vida. Un día tes material, pero non porque che fuches recollendo, senón porque fuches remarcando, e ademais sabes o que liches e o que non, e o que deberías ler.

Vostedes son amigos, pero a relación entre escritor e crítico literario non é conflitiva?

G: Imaxinemos que agora pomos ao tradutor onde pomos o crítico literario. Como leva a un escritor cos seus tradutores? Non sei, pero me imaxino que aí hai un equilibrio entre a relación do escritor cos seus propios textos e con si mesmo. Se o escritor é máis fiel a si mesmo, porque se quere dicir á súa situación, máis que ao seu texto, terá unha relación de cinco duros co tradutor; esa relación vaise a complicar antes ou despois, cando o tradutor lle di: “Isto será igual de erro”… Pero logo hai escritores que din “Ene! Foime”. Anjel é do segundo tipo. Un exemplo é que non traduciches os teus textos, por exemplo. Esa é a fidelidade ao texto. Eu creo que esa xente non leva tan mal como os primeiros escritores cos seus tradutores e críticos.

L: As críticas, os comentarios e todas estas circunstancias son consecuencias da acción literaria. Cando publicas algo de ti, polo para iso, e gustaríache que o que pos sexa o maior éxito posible –quero dicir éxito en termos de significado–. Pero este paquete inclúe que alguén non lle gustou o seu traballo e que alguén considere que o seu traballo é malo e, por suposto, ten a obrigación de dicirlle que ademais lle pareceu malo. Logo, a cuestión é como reaccionarei eu ante isto. E hai reaccións íntimas, que cada un garda, e outras públicas. Non sei si actuei sempre correctamente, pero eu sempre tentei comerme as miñas reaccións.

G: Na crítica literaria, ultimamente a miña impresión é que temos por unha banda a crítica académica, que non chega á sociedade. E logo, nalgunhas críticas de prensa paréceme que o prestixio está perdido. Ao mesmo tempo, a xente que golpea moi ben a crítica escrita de prensa, dicindo que é moi mala ou non é crítica, móvense nas redes sociais, en moi poucos caracteres, dicindo calquera cousa de calquera xeito, e eu penso que para moitos escritores iso ten que ser moi doloroso. Unha cousa é facer unha crítica ao texto lendo o texto, argumentándoo, pero hoxe estase estendendo esa lixeira partición de madeira… Eu o paso moi mal con iso.

Por que deixou de facer críticas?

G: Canseime e…

L: Canto tempo?

G: Cinco anos.

L: Tanto?

P: Suficiente.

Con que se cansou?

G: Cústame moito quedarme de acordo cos meus textos, Angel sábeo. E, en cambio, nas redes sociais podíanse dicir cousas moi lixeiras. Recoñezo que vivía como con inxustiza, canto sufría eu ou canto traballaba, e logo vale máis que un famoso diga nas redes sociais que o libro é marabilloso. E vostede quizais atope no libro moitos problemas, parécelle que a lectura e o argumento e a procura que vostede fixo non vale. Pásase a moitos críticos, si es novo, ou si es muller, o que dis ten un justiprecio. Con iso sufría moito.

Gustaríame terminar cun doce sabor a boca e, digamos, outra das afeccións que compartides: Italia.

G: Eu só pasei un ano vivindo alí [Trenton]; non é moito, pero o gocei moitísimo, tiven moi bos profesores literarios. Alí tiven o primeiro profesor que me enganchou á literatura española. Logo deume moito que pensar: ir a Italia para ler a gusto a Calderón da Barca. Di algo sobre como ensinar literatura. En Italia teñen unha gran tradición humanitaria e un prestixio máis. Hai unha gran tradición, que vén do humanismo e do Renacemento.

L: No meu caso Roma foi outra cousa: ir do fascismo a un país que levaba moito tempo superado o fascismo. Fixen dous amigos enseguida, dous grandes amigos na mesma leira. Un tiña unha pequena tenda e era fascista. O outro era o porteiro da casa e o comunista. Os domingos collían o coche do comunista e levábanme a probar os cafés de Roma.

G: Fantasía.

L: E que debates tiñan e que non dicíanse, de política e de todo! Eu volvía a casa convencido de que ao día seguinte non se falarían. Pois ao día seguinte parecía que non pasou nada! Pasando polo ambiente político de aquí, todo o silencio, todo no alto, desa escuridade, e coñecer esa naturalidade, ademais coa caste dos italianos… Non hai máis universidade que a que me ensinou.