Hai once anos falamos en Cuba. Esta vez, con todo, estamos en Euskal Herria. Bos días –dixémoslle en eúscaro–, primeiro. Si, bos
días [en eúscaro, tamén]. Lembro algunhas palabras en eúscaro, porque os pais falaban en eúscaro, e nós tamén aprendemos algo. O eúscaro non era estraño. Bos días… papá… grazas… o pan… durmir ben… ponche a sopa… Así son. En Euskal Herria, por outra banda, estiven en Legazpi –como sempre que estou aquí, en Legazpi, porque tiñamos uns pais moi amables–, e cando dixen misa cantei “Eskerrik asko, Jauna”. “Ti sabes esa canción!”, dixéronme, e eu: “De memoria non, pero teño as letras diante, si, porque cantaban en casa!”. Esas pequenas cousas son as que sei en eúscaro, non moito máis.

Asistimos
a unha conferencia episcopal periódica. Si, e estiven en Italia e en Alemaña, e vin a casa, a Legazpi. Esa é a nosa terra, os meus pais tiñamos moito, e cada vez que estou aquí teño que ir e dicir misa. Unha vez máis non nos equivocamos, celebramos unha comida entre curmáns e curmáns no Antigo (Zumarraga) e reunímonos máis de 30 persoas. Había algúns que non puideron vir, maiores, con dor de xeonllos, que quedaron no caserío. Pero sen vir a Euskal Herria nin ir a Legazpi non nos resignamos. Polo demais, tamén quero ir visitar ás monxas benedictinas de Oñati, ventamos os nosos asuntos, déronnos algún tipo de axuda para axudar aos alumnos do noso colexio en Holguín, e así. Volvo aos vermes cada vez que veño aquí.

Legazpi, sobre todo. Aínda que
os pais morran e pasen os anos, non perderon a estreita vinculación de Legazpi… O que nos transmitiron os pais, a transmisión oral correcta, non é outra cousa. Eu creo que os nosos pais nos falaban de Legazpi deliberadamente, de forma expresa. Nas súas palabras había toda unha intencionalidade. Voulle a dicir: estiven en Legazpi por primeira vez en 1985, os meus tíos aínda viventes díxenlles que quería ir a Motxorro. Na nosa casa, en Cuba, os pais falaban da Mochila unha e outra vez. E cando me levaron a Motxorro, vin o lugar e pareceume que o coñecía. O mesmo cando fun á cruz de Mirandaola. Era ser, non era ser, pero era ser. Igual en Mutiloa, en Barkaiztegi, porque eramos amargas, e en Arantzazu, claro. Ademais, o seu tío Pedro [Aranguren] foi frade gardián de Arantzazu.

Tío Pedro por unha banda e Juan [Aranguren] por outro. Os irmáns do voso pai,
os franciscanos, os dous en Cuba… E a través deles os pais marcháronse a Cuba, aos que puideron facer fronte con facilidade á vida do emigrante. Non andaron desprotexidos. Na preguerra, o meu pai era alcalde de Legazpi e tivo que fuxir cando golpearon. Primeiro foise a Francia, e sei que alí [en Landeta, desde logo] estivo varios meses de rapaz. Con todo, relacionábase cos seus e, unha vez, informáronlle de que á súa irmá diagnosticáranlle un certo cego. Nada máis coñecerlle, o seu pai volveu a casa, pero pronto os irmáns da súa nai dixéronlle que non era o ambiente para volver irse. Despois, o seu pai trasladouse a Cuba, ao abrigo dos seus irmáns frades, e sabemos que os amigos forestalistas do seu pai fuxiron a Venezuela. Na nosa casa tamén había fotografías da época do bosque. Pero para conseguilos, e saber máis, debería falar coas miñas irmás maiores.

As túas irmás están en EEUU... Si. Despois da revolución, nalgún momento
foron alí e alí están. A miña irmá Toñi é a encargada de gardar a memoria de casa. El tamén lle daría os nomes das persoas que traballaron no bosque co noso pai. Non estou en condicións de dar moito detalle, era o máis pequeno da casa, e moitas cousas capteinas só indirectamente, contadas polas miñas irmás. Por exemplo, en casa teño a sensación de que xunto ao meu pai, nos mozos de bosque, era un grupo de catro ou cinco persoas, e que a solidariedade entre eles non era inútil. Na súa casa contaban que un dos grupos caeu enfermo, ao parecer un mal dixestivo, e que os seus compañeiros lle axudaron con entusiasmo para poder emigrar a Venezuela. E conseguiuno. E sei que o meu pai e aquel enfermo tiveron unha longa relación por carta.

Es o máis pequeno da casa, nacido en 1950, cantas veces tiveches que explicar os motivos da túa orixe? Máis dunha
vez. Ás veces, con moito gusto, compartín con entusiasmo os meus sentimentos. Noutras ocasións, para xustificar algunha das miñas posicións, dixen: “Nacín en Cuba, pero o meu ADN é diferente, levo outras características”. “E cales son esas características?”. E entón, sen vanidosidad, pero cun orgullo directo, dígolles que son vasco, fillo de emigrados. E como me preguntan, conto en que consiste a miña orixe vasca. Isto axúdame, sen dúbida, a comprender algúns aspectos da actual onda de emigración.

Que quere dicir “algúns aspectos da actual onda de emigración”? Agora mesmo hai
un gran movemento migratorio na illa [Cuba]. En 2021, entre xaneiro e finais de ano, máis de 200.000 persoas emigraron a EEUU e países veciños. Antigamente era un sangrado, agora é unha hemorraxia. Entre estes emigrantes, a maioría son de 20 a 40 anos. Por exemplo, para ir a Nicaragua non fai falta visitalo, e desde Nicaragua xa están establecidas conexións para ir dun país a outro, a xente pasa do país ao país e chega á fronteira entre México e EEUU. Eses 200.000 miles de persoas que emigraron representan un cuarto de millón. Iso vénme a ver e vénme a dicir algo máis dun: “Aquel tamén abandonou á súa muller e ao neno!”. Condenando. E eu dígolles: “Non falar de frivolidade. Hai moitos anos o noso pai tivo que facelo”. Que
Andrea e a súa filla foron abandonadas en Legazpi a Cuba.

Si. Non foi unha decisión tomada con lixeireza, senón xustificada. Na súa casa empeñáronse, dixéronlle que se marchase porque alí non estaba ben. O feito de que o noso pai se marchase a Cuba foi unha cousa sentida na familia, así o decidiu a familia, o que fixo que se mantivese asine a vinculación familiar. Primeiro, o meu pai fuxiu e logo a nosa nai, con Libere [filla maior]. Os pais gañáronse a vida en Cuba e, cando a familia de aquí necesitouno, podían axudar e axudaron. Foi unha especie de intercambio que sobreviviu ao longo dos anos e no caso das xeracións veciñas. A historia da emigración é eterna e mesmo da nosa segunda irmá.

Como sei, Libe naceu aquí en Legazpi, pero o catro restantes en Cuba… Quero dicir
que Begoña [a segunda irmá] reconstruíu a historia dos seus pais… Begoña casou en 1962. Pronto estaba embarazada e sen tarde o seu marido marchouse de Cuba [Miamira]. Begoña levou ao neno en marzo de 1963, pero o marido da nosa irmá non coñeceu ao neno até outubro de 1965, xa que Begoña non puido viaxar até entón a EEUU por México. Por iso digo que Begoña repetiu a historia dos nosos pais.

Os vosos pais, de Legazpia a Cuba. Os teus familiares, de Cuba a EE.UU.… O teu irmán Daniel tamén tentou marcharse… Polo mar, por Cayobarin, xunto con
outros amigos. Pero foron capturados e encarcerados. Di Daniel que estivo dentro tres anos e un día: do 17 de novembro de 1965 ao 18 de novembro de 1968.

Os vosos pais tiveron que refacer a súa vida en Cuba. En concreto, Santa Claran. Como acertaron nese camiño? Que vicisitudes tróuxolles a revolución de 1959? Voulle a contar unha cousa que está relacionada coa revolución. Con todo, é unha visión do neno. O 6 de xaneiro de 1962 descubrín quen eran os reis meigos, cando tiña once anos. O 2 de setembro pasado, nos meus aniversarios, recibín un pequeno receo: un cinto. Pero o cinto gardouno
a miña nai. E en Nadal, e o día do rei, espertar pola mañá, ir ver os zapatos e alí o cinto! E cando fun á miña nai: “Mamá, os reis trouxéronme o mesmo agasallo de aniversarios!”. E, entón, a miña nai abrazouse e o rei díxome que eran pais. A intervención, a nacionalización, levou a cabo o ano pasado, e os nosos pais non tiñan nada que facer.

Quito
os aforros no banco, entre outros, como sei polo camiño do voso irmán Daniel. Xa están os aforros. O que vou dicir agora non é o que eu vin, recibino a través da narración oral dos de casa. Eu non me acordo disto. Na escusa do día de Reis, na casa, nunha esquina do patio, había unha caixa de sidra, de madeira, cunhas plantas de millo, aínda que con sementes vexetais. O seu pai preparouno un mes antes da festividade de Reis, e as irmás contan que dentro desa caixa de sidra había unha cartolina que escribía: “Podemos perder todo, non toda a unidade familiar”.

“Todo o que non sexa a unidade familiar”. Esa unidade, si. Cando me nomearon bispo, por exemplo, a nación faloume do escudo episcopal. Eu
non sabía que era ese escudo, pero me explicou e tiven que inventar o meu propio escudo episcopal. E falei cun amigo, e puxen un lauburu no rodo do escudo, dicindo que a familia é o que temos que defender e protexer. E niso tentamos, entre outras cousas, defender e protexer a relación cos meus curmáns, tanto cando veño aquí como a través das redes sociais, cando estou en Cuba. Son bispo en Holguin, pero manteño o que nos ensinaron os meus pais.

En que traballou o seu pai en Santa Clara? Había unha viúva, Vicentica Artime, con
dous fillos. O seu fillo estivo en Arantzazu, camiño franciscano, aínda que ao final non se fixo frade. A viúva herdou varias parcelas do seu marido, pero non era capaz de ocuparse delas. E creo que o noso tío Pedro, o franciscano, falou a esa viúva do nome do noso pai. Na época de Legazpi, o meu pai traballou como contador na fundición de Patrizio Etxeberria. Por tanto, o noso pai, Vicentica, ocupouse dos bens de Artime, administrounos, e, desde logo, cumpriu ben o seu traballo, aínda que non estea ben dicilo: administrou correctamente os bens de Vicentica e mesmo achegou prosperidade á viúva.

E como afectou a reforma agraria postrevolucionaria? Tamén houbo dúas
reformas. Na primeira, as propiedades non se tocaron do todo: estaban cooperativizadas e os agricultores participaban nos beneficios. Cando levou a cabo a segunda reforma foi outra: entón si, os campesiños quedaron sen nada, quitáronlles todo. Como sei, recibiron unha indemnización, pero unha ridiculización. Non lembro moitas cousas, cóntanseme as irmás maiores, pero o que si recordo é que ninguén o contou: os campesiños das leiras que administrou o seu pai eran case a nosa familia, e nunca faltou nada procedente da terra: nin leite, nin porco, nin pito, nin alimentos...

Hoxe en día Aranguren Etxeberri non existe en Santa Claran… Non
tes o noso nome. Pero a familia si a temos. No caso da familia do emigrante, cando non tes pai nin nai, nin tíos, nin curmáns… os barrios convértense na túa familia. E en calquera momento chámanme desde Santa Clara para dicirme que caeu e rompeuse a cadeira. E chámanme porque saben que somos amigos íntimos desa persoa. E tamén a súa irmá, e tamén desde o exilio, non deixan de preguntar “Emi, cando vas ir a Santa Clara?”. “Ese día”. “Pois vete a un saco así e dálle tanto que lle enviei”. Ás veces é algo de diñeiro, ás veces algún medicamento. E así vou ao noso pobo, a Santa Clara, coma se fose mensaxeiro, e iso ten aínda máis estreiteza nas nosas relacións.

En 1959, revolución. Intervención e nacionalización. Dous irmáns do seu pai, franciscanos na illa. Non poucos franciscanos destacaron pola revolución… A nosa casa de Santa
Clara era como a procuradoría dos franciscanos no centro da illa. O meu irmán Felipe, por exemplo, distribuía a revista A Quincena, e aproveitaba a nosa casa para moverse dunha maneira ou outra. Os frades de Placetas, os de Remedios, os de Capajuanos… víñannos a casa. Alí estaban o pai Périka, o irmán Pedro, o irmán Bixente, o irmán Ximon e outros. A postrevolución, de 1962 a 68, non me foi estraña. Non tiña capacidade de reflexión e análises exhaustivas, pero recibín información e proceseina en parte. O noso irmán [Daniel] contaríalle mellor, pero sei que o meu pai revolucionou, axudou aos que se levantaron. Cando a revolución se cualificou de socialista, non sucedeu nada, polo menos na nosa, pero cando se declarou ateo, entón o cambio na nosa casa, e o máis seguro, por culpa do pai.

* * * * *

REVOLUCIÓN
“Daniel [o meu irmán maior] e eu estudabamos en centros relixiosos, e cando interveu o centro non houbo crise para nós: en maio finalizamos o curso e en setembro empezamos na escola pública. Non houbo cortes. Tiñamos un sacerdote, párroco, salesiano, José Vandor Wech, de orixe húngara, que nos contaba as noticias dos xuízos sumarisivos, as penas de morte e os fusilamentos, entre eles os dA Moza na zona de Santa Clara, próxima a Manicaragua”.

FUSILAMENTOS “Aínda que era adolescente, decateime de que o meu pai foi a Manicaragua, porque dous condenados á morte pediron falar co sacerdote en última vontade, e o meu pai foi encamiñar esa petición. Por suposto, estas cousas non se
esquecen. Ao cabo dos anos, Javier Arzuaga escribiu o libro [A galera da morte (Gau minean)], e entón descubrimos desde dentro que foron os fusilamentos dA Cabana nA Habana. No libro de Arzuaga, por exemplo, aparecían amigos das nosas irmás maiores atrapados ao principio. Algúns deles son mortos e a maioría emigraron cando foron liberados”.

ÚLTIMA PALABRA

CON MODERACIÓN
“Eu creo que ao noso pai en gran medida o humor axudoulle a avanzar. Mesmo se enfadaba se alguén lles dicía que non importaba cousas: 'Eu creo que dou a importancia que teño que dar ás cousas, pero sen sobresaltos'. E así”.