Xunto á súa xornada laboral, viviu en Bruxelas. Dicir ‘Galego’ é dicir ‘emigrante’. Pero
o meu foi a emigración de ouro. É dicir, cando me marchei de Galicia, tiña traballo no exilio. Refírome a 1989. Por iso escribín aquel ensaio, (H)emigración, ((H)emigración), porque “hemi” significa iso, a metade, dicindo que aínda que o que me tocou a min foi emigración, non foi máis que medio, porque eu estaba en contacto cos de casa, aínda que fóra por teléfono. É certo que naquela época non existía a tecnoloxía actual, nin a aplicación, pero había distanciamento, polo que eu (h)emigrei. Claro, desde entón o paradigma comunicativo ha cambiado drasticamente. O día de hoxe, aínda que no mundo atópesche a distancia, non podes ler os xornais do teu pobo, podes falar directamente co teu amor por centos de quilómetros do teu lugar a través de Skype, participar en debates e ver en directo o que está a ocorrer nas rúas de Compostela, aínda que esteas no Hugoena de Pasai Donibane.

Por iso dixo “emigración de ouro”. Si, pois! O que eu vivira non
tivo nada que ver con aquela emigración de ultramar. Houbo un tempo no que o emigrante volvería ou non volvía, non se sabía. A relación entre os que foron e os que naceron no lugar era postal, no mellor dos casos, e as cartas duns e doutros chegaban con dificultade. No mellor dos casos, os emigrantes volverían unha vez ao pobo, de visita, e demostrarían que tiñan diñeiro, ou pasaban polas delgadas rúas da aldea en coche, demostraban que vivían perfectamente no exilio, orgullosos…

A emigración de entón e de agora… O discurso sobre a emigración de outrora serve de nada no día de hoxe, aínda que hoxe ninguén abandona o país con entusiasmo. Sempre hai unha necesidade, económica ou social. Con todo, o sufrimento, a distancia e a semiesclavitud do actual emigrante non son entón. Esta emigración masiva debeuse á mala xestión dos recursos que realizaban as clases dominantes, a fame e a falta de traballo, as dúas caras da moeda de explotación. Se Inditex quixéseo, ninguén debería emigrar, por exemplo.

Emigrou cando era dono de dúas licenciaturas: Bioloxía por unha banda e Medicamento e Cirujía por outro. & '97; Sempre fun un neno moi
fiucego, ben criado e educado. Ja, ja... O meu pai quería que estudase Medicamento. Eu quería estudar Bioloxía. E o meu pai díxome: “Eu voulle a pagar os estudos de Medicamento”. E eu: “De acordo. Pagar por Bioloxía”. E así o fixemos. Fixen os dous. Gustábame o medicamento, pero non no que se refire á atención ao paciente, senón no que se refire aos trastornos do corpo. Eu gustábame o Medicamento e conténtome, e o meu pai tamén estaba contento, porque superaba todos os temas. Igual os de Bioloxía.

E empezou a traballar como médico. Tamén fixen dous
traballos, un pago e outro voluntario. En 1984 había moitos médicos no campo. Unha semana traballabamos nun lugar, e dous días despois, cubrindo unha baixa noutro lugar. Era unha cousa moi desagradable, sempre dun lado a outro, sen praza de médico. Niso, unha vez, un amigo díxome: “Que andas aí! Ti tamén es biólogo e a bordo dos barcos xa tes traballo suficiente. Observador científico, ti!”. Ese amigo fíxome o camiño a ese traballo. O director do departamento era un bilbaíno, pero de adoración nocturna, a pesar de todo, de Opus Dei! & '97; Naquela época, o gobernador máis importante, o favorito, era Pinochet. De aí saca as contas!

Aínda así, fíxose co posto. Si, tiña a apatía relixiosa que
quería, a de casa, e sequei facilmente a aquel bilbaíno. Colléronme e mandáronme a Terranova. Era 1984. Pagábannos 300.000 pesetas ao mes [1.830 euros], unha chea de diñeiro! Gañaba moito máis que un médico, pero o traballo era heavy: tiña que pasar entre catro e seis meses no mar, e os navegantes do barco facían a vida. E empecei a ir a Terranova e a Noruega neses barcos.

Que traballo facías no bacallaeiro? Cada vez que viña o peixe á
nave tiña que medilo, pesalo, sexarlo, cal e que especies recollemos… Era un traballo duro e eu era un neno de rúa! Pasabamos uns tres meses sen tocar ningún porto. Entón, que fixen?, levei unha chea de libros, e os casetes de outrora, e aprendín moito. E, por outra banda, tamén me puña médico, e unha vez, falando, díxenlle ao capitán, que era médico. “Estupendo!”, díxose a si mesmo, porque naquela época, nos barcos, cando alguén enfermaba ou se lesionaba, utilizaban as radios marítimas para consultar ao médico de garda e, polo menos, completar as enfermidades máis leves. Con todo, desde que dixen que era médico, eu empecei a atender aos enfermos, aos nosos barcos e ao resto, ata que un día diagnosticé unha peritonitis por radio. Entón as contas!

Diagnosticou a peritonitis por radio? Si. Os capitáns dos barcos tiñan unha especie de libro de mans cheo de imaxes corporais. Estas imaxes estaban divididas en cuadrículas, e o capitán dun barco dixese unha páxina, falaba dunha imaxe de cuadradillo, e o médico de garda, desde outro barco, daríalle unhas
orientacións, sempre por radio! Nese caso, eu por radio, díxenlle ao capitán do barco que era obrigatorio evacuar a aquel pescador.

Do barco ao barco, o capitán dun, el, e o médico doutro, ti… Así! Deille orientacións para
atender a ese pescador, o capitán cumpría co que eu dicíalle, e ao final díxenlle que era peritonitis e que había que evacuar ao enfermo. Entón, o capitán, do seu barco: “Pero non podemos ir ao porto, perderiamos catro días”. E contesteille: “Iso telo que decidir ti, es o capitán, pero si non levas ao enfermo ao porto terei que pór unha denuncia contra vostede”. Este capitán e os nosos barcos falaron e conseguiron chegar dalgunha maneira a un helicóptero. Canadense. Así se liberou aquel pescador. E entón de novo as contas!

“Outra vez?” Fixo o que tiña que facer? Si, pero o son estendeuse, e desde entón comecei a abrir a consulta
todos os días, no mesmo barco, ao oito da mañá. “Aquí desde a Virxe da Barca… Aquí desde Menxueiro…”, comezáronme a chamar desde barcos duns e outros, e ao final da campaña recibín varias telegramas de empresas navieiras solicitando ao Instituto Nacional do Mar do Estado que me recoñeza como médico. Tiña permiso médico, pero naquela época aínda se facían moitas denominacións cos dedos e chamouse a outro. E xa está o meu traballo nos bacallaeiros. Polo menos gardei telegramas. Fixéronme moita alegría: 27 cartas, 27 parecéronme agasallos. Algúns tamén me enviaron un cheque de diñeiro. A aquel barco impediulle viaxar ao porto, unha viaxe de tres ou catro días, e sabía que o meu cheque monetario era pequeno ou grande, que para eles non era demasiado, que perderían moito máis cando estivesen eses días sen peixe.

Non lle recibiron como médico e, como sabemos, traballou o seu tempo en Bruxelas, na Dirección Xeral de Pesca Europea, na inspección. Como chegou a ese traballo? Entre
1986 e 1989 [Vigo, Galicia] traballei no Instituto de Investigación de Mariñas: representei ao Estado español no relatorio de pesca do Ártico. Ao tratarse de prazas específicas, non había concurso aberto, había que demostrar un determinado coñecemento, sen máis. Unha vez, no barco de Vigo a Copenhague, vin un anuncio no xornal O País para ocupar dous postos de inspector en Bruxelas e presenteime.

E así veu o traballo de Bruxelas… Pero
non ao instante, porque nós estabamos no mar, de camiño a Copenhague, alí tiñamos que ir o porto. Até alí non puiden facer unha entrevista de traballo. Até cinco entrevistas! Unha en inglés, outra en portugués, outra en castelán… tiven que andar os idiomas que falaba na época, e logo tamén aprendín outros idiomas. Isto ocorreu a finais de setembro de 1988, a principios de outubro. En Nadal recibín un telegrama preguntando se en xaneiro podía empezar a traballar. “Arraigamento, teño algo que solucionar antes! Empezarei en febreiro”, contesteilles asperxido. Eles si, e así empecei, en Bruxelas, pero sempre traballando. un en Turquía, outro en Xeorxia, ou en Rumania, ou en Bulgaria… Por todas as partes. O meu traballo, a miña oficina, foi itinerante, de verdade e de ollo. Bizpalau nun lugar e aire a outro! E fíxeno aquí e alá. A dicir eu, escribín máis en avións e hoteis que na miña casa.

Escribes en galego, tes todos os xéneros literarios cultivados. Con todo, realizou os seus estudos en castelán, necesariamente naquela época, tivo que traballar o galego doutra maneira… Traballalo, e
estudalo, diría. Fixen tres inmersións lingüísticas na miña vida. Por unha banda, de pequeno, cada ano, facía unha cuarta parte da comunicación en galego. Os nosos pais vivían no campo. Non eran campesiños, pero tiñan leira e terras. Tiñan arrenderos e non tocaban a débeda de golpes. De neno, iamos alí os nosos familiares para pasar o verán. O curso finalizaba a mediados de xuño e comezaba por primeira vez nas festas de outubro. Tiñamos unhas vacacións de tres meses no campo e neses tres meses eramos rapaces de campo. Os pais tentaban falar en castelán, pero dificilmente conseguíano. Viviamos en galego, a diferenza da cidade.

Tres inmersións, dixo. Antes da
segunda inmersión, un foguete que me deu un mal aspecto ao galego. No verán mergullabámonos na galega, pero os outros nove meses viviamos en Santiago de Compostela cun modelo moi puro de castelán. En UBI [Curso de Orientación Universitaria] tivemos unha profesora de literatura que nos deu clases de galego. Pero aquel profesor era un desastre, era moi autoritario, é galegista, pero un simple canón: os alumnos tiñan unha mala risa para humillar, era un violento moi, e, por tanto, non dei unha boa traza á nosa lingua. O galego, o idioma, se acompañaba a ese profesor, non quería galego. Logo, cando traballei nos bacallaeiros e conxeladores, cando todos os mariscos eran falantes de galego, fixen a miña segunda inmersión lingüística.

Quédanos o
terceiro... A universidade, onde empecei a falar en galego. Primeiro, o día das Letras Perdidas. Despois, cando entre amigos e amigas comezamos a ir ao cámping e a militarnos ao redor dos partidos políticos. Naquela época, os partidos da extrema esquerda, que expulsaban aos gais do partido, tamén se referían ao castelán. En 1986 empecei a relacionarme co meu marido e fíxose un cambio de idioma en min. O seu marido pertence a un barrio de Vigo, rodeado de Grapa. Total, un día díxome: “Eu en casa falo de galego, e tamén entre amigos. Se o crees, nós tamén o facemos en galego”. E así. E esta actitude só se reforzou cando fun traballar a Bruxelas, en 1989, porque é cando empecei a escribir e a galego.

Mencionou a Grapo, o que leva á loita armada de entón. Eran de Vigo dous fusilados en 1975, Xose Luís Sánchez Bravo e Xose Humberto Baena de FRAP... Un
ano antes, en 1974, cando finalizaba o bacharelato, [Salvador] Puig Antich foi asasinado no garrote. Aquel curso un profesor fundou o club de xornalismo. Aquel profesor non era de esquerdas, non era un Mendez Ferrin do instituto de Vigo, por exemplo. Ramón Valle Inclán empezounos a explicar as guerras carlistas, isto e aquilo, e empecei a entender o asunto dos bandos, os liberais por unha banda, os conservadores por outro. Algunha vez falamos da guerra civil, pero sen adoctrinamientos, dalgunha maneira desde a equidistancia. Niso, cando nos falou de garrote, cando o escoitei, pareceume un delito de humanidades lesa matar a alguén con garrote. Impresionante.

Tomou conciencia. Cosendo aos oídos nun
e outro sen máis, deime conta de que o réxime de Franco non só era benigno, senón violento, e sanguinario. Por outra banda, había amigos que eran contrarios ao réxime. Tiña amigos. E eles tamén contaban: cuestións de guerra, campos de concentración… A nosa nai tamén o contou, pero como non podía ser doutra maneira: “Si, aquí mesmo, xunto a Padrón, había un campamento de prisioneiros. Estaba nunha antiga fábrica de azucre. Foron tantos anos os presos!”. E soubemos que o profesor de Xeometría, por exemplo, era tenente nese pequeno campo de concentración. Ou o que nos dixo o meu pai noutro momento: “Así lle deron o título porque era falanxista”. E empecei a atar os fíos. Catedrático de Farmacoloxía, digamos, porque foi catedrático, sublevado, non “nacional”, tenente de bando ou capitán da guerra por crimes. E así son as nosas contas...

* * * * *

Lista de tarefas

“Estudei dúas licenciaturas ao mesmo tempo. E ademais saía cos meus amigos, era gautxoria. E ademais tiña relacións esporádicas, non sempre, pero había que estar atento. E ademais era antifranquista, e faciamos nosos ‘lantxos’. A única maneira de facer todo isto é aproveitar o tempo. Task list, ‘lista de tarefas’, empezaron a dicir fai uns vinte anos... Eu fíxeno desde pequena! Feixe a lista, cumpre a túa tarefa e borra!”.

Diversidade sexual

“Era outra época, a diversidade sexual non estaba de moda, nin de lonxe. Todos os meus amigos estaban nun ambiente de esquerdas, e eu tamén entrei alí, con amizade e simpatía. Unha vez, nun dos lados da esquerda, un militante foi expulsado do partido por ser gai. O ser gai era, ao parecer, unha dexeneración burguesa. Movemento Comunista, ORT [Organización Revolucionaria dos Traballadores]... eran maoístas, pero tan pechas como as da dereita en canto a diversidade sexual”.

Do libro negro ao verde

“Este ano o profesor Carlos Callón publicou Ou libro negro dá lingua galega. Este libro é moi importante e díxenlle a Callón: ‘Un traballo excelente. En todos os aspectos déronnos a madeira e aí recolleu os testemuños. Agora temos que escribir un libro verde, de esperanza’. É hora de avanzar, temos que actuar como até agora, vendo que os mozos non falan galego, a pesar de que moitos destes mozos son escolarizados por primeira vez na historia. Necesitamos un libro verde para provocar o debate e logo escribir o libro branco para cambiar a paradigma político”.

ÚLTIMA PALABRA

Unha catástrofe enriquecedora

“Empecei a formar o dicionario na facenda dos meus pais, o nome dun paxaro así, dunha árbore, dunha planta... “Imos aos niños!”, e o de sempre: coller ovos, desperdiciar o niño… Desde o punto de vista ecolóxico, un desastre. En canto á vida, todo é enriquecedor”