Tráeme a voz da selva e de todos os seres vivos da Amazonía”. As palabras de Ninawa Inu Huni kui Pereira Nunes, representante do pobo autóctono brasileiro Huni Kui, difundidas no cume COP27 que se celebra en Exipto. Supón un discurso, unha postura e unha visión do mundo que se diferencian ao reflexionar sobre o reto do cambio climático. Pero non é el quen orienta a danza, é minoritaria e ten fronte a ela unha visión antropocéntrica hexemónica que vai en sentido totalmente oposto. Unha pena, si non, porque poderiamos imaxinar o futuro de forma diferente e o panorama da crise climática.

O informe do Panel Intergobernamental sobre Emerxencias Climáticas (GIEC), publicado en febreiro, destaca as capacidades e coñecementos dos pobos autóctonos: “Durante séculos afrontaron o reto da adaptación e desenvolveron estratexias de resiliencia para adaptarse aos cambios da contorna. [Poden enriquecer e alimentar as forzas de adaptación do clima á emerxencia]”. O grupo científico engade á verificación outra idea importante: garantir a autodeterminación destes pobos e o recoñecemento dos seus dereitos se queremos facer fronte á emerxencia climática.

Decenas de estruturas representativas dos indíxenas, repartidas en 1.600 millóns de hectáreas de solo, acolleron con bos ollos o apoio dos expertos: “Ao final os científicos máis famosos do mundo recoñeceron o que nós sabiamos hai tempo”. Respecto da conservación da biodiversidade e á “xestión de solos e bosques sostibles”, saben que teñen unhas solucións para facer fronte á crise ecolóxica: “Co apoio poderiamos seguir o mesmo camiño”. Pasa por garantir a protección, a autodeterminación e o dereito do solo, sen o cal son “vulnerables” fronte á agroindustria, o sector mineiro e as grandes infraestruturas.

“Somos máis que vítimas”

Os indíxenas son os que reciben o maior impacto do cambio climático. O alta non é a base de emisións de CO2 nin doutros contaminantes. Con todo, a inuita Siila Watt-Cloutier non ve con bos ollos esta limitación á postura da vítima e cre que é hora de recomendar as solucións á mesa na que se acordan, tal e como se pode escoitar nunha entrevista en Radio Canada.

Pero compartir a mesa implicaría unha serie de retos que serían imprescindibles cumprir para avanzar no camiño: A comprensión mutua –máis aló das palabras, a explicación dunha comprensión que tivese en conta a cosmovisión–; a protección dos coñecementos dos antepasados e dos actuais desde unha perspectiva antropocéntrica, como forma de evitar a manipulación; e, como non, a desconstrucción que supón ter en conta a perspectiva holística. “Tratamos de entendernos de forma que poidamos ter unha maior comprensión dos nosos coñecementos. Pero para empezar, terían que empezar co exercicio de definición dos saberes autóctonos...”, di a antropóloga inuit Lisa Koperqualuke en Radio Canada.

É dicir, existe tamén unha necesidade extrema de desmantelar a perspectiva colonial no ámbito climático. Reporterre fala do “colonialismo verde” (Il faut décoloniser notre approche da nature), antropólogo da entrevista: “A ideoloxía que se esconde detrás desta actitude é a mesma que a que está detrás do racismo, son consideradas como pobos que non teñen capacidade para xestionar realmente a súa contorna”. A decolonización de espazos como o COP27 tamén pasará polo cambio de enfoque, xa que os países ricos do Norte dominantes, as súas multinacionais e lobbies próximos, non teñen a visión e os obxectivos que sustentan os indíxenas.

Neste sentido, merece a pena orientar a mirada cara a Canadá, porque teñen a vontade de avanzar no recoñecemento mutuo e na cooperación, aínda que lentamente e con moita atención –territorio que tivo un proceso violento e estrutural de erradicación dos autóctonos, porque a ferida segue aberta–. Entre outras cousas, a Rama de Ciencia Autóctona DSA de Medio Ambiente e Cambio Climático realiza achegas.

Vista triangular

Trátase dunha estrutura nova, creada en xaneiro deste ano, para dar pasos de paz e reparación entre os descendentes de autóctonos e colonizadores no ámbito científico. Myrle Ballard é un universitario autóctono que ten a intención de desenvolver unha “visión de tres ollos” elaborada, sobre todo no reto de superar o desafío do cambio climático.

Até agora é máis coñecida a visión biocular que une o coñecemento científico autóctono e occidental. Esta innovadora postura engádelle un terceiro: “Á visión dos autóctonos engádese a responsabilidade de falar en nome de todos os ‘contactos’. Na concepción mundial dos autóctonos dicimos que estamos directamente relacionados coa terra, a auga, as plantas, os animais e se estes non poden falar, entón nós temos a responsabilidade de ampliar a súa palabra. Por iso falamos do terceiro ollo/voz”.

Pero non tres nin dous, a visión occidental ha predominado no COP27. A necesidade de desmantelar todo está a quedarnos á vista e parece que a frase de Fiore Longo confírmanos o camiño: “Non é certo que o home destrúa a natureza. O sistema de vida dos occidentais é devastador, pero hai outras sociedades. O 80% da biodiversidade está nos territorios dos pobos autóctonos”.

Son 476 millóns de autóctonos a nivel mundial, a pesar do rango da poboación da Unión Europea, un total de 5.000 culturas diferentes localizadas en 90 estados do mapa oficial hexemónico do mundo. A pesar da súa diversidade, todos teñen a mesma visión e respecto polo medio ambiente. Pronto o único camiño que nos queda é pechar un pouco o ollo dos occidentais e deixar espazo ao outro.