En xeral, en canto nacemos, as persoas se socializan dunha maneira ou outra segundo o que entrañan: como mulleres as alienadas e como homes as persoas con pene. Así se establece a regra de xénero baseada no binarismo, con toda a violencia que lle vén: trata de acomodar a esa bilateralidad tanto os xenitais, no caso dos intersexuais, como os individuos, para que non haxa máis que homes e mulleres. A socialización e a educación baseada en estereotipos de xénero é unha peza fundamental en todo iso, educando aos homes nuns valores concretos e ás mulleres noutros, favorecendo a subenseñanza dos segundos. É un claro exemplo do que o sociólogo Pierre Bourdieu denominou violencia simbólica: as crenzas ideolóxicas en si mesmas indúcense ao individuo como características propias, favorecendo a reprodución de roles e status sociais concretos, convencidos de que é “natural” –a habilidade dos homes e da cociña para o deporte para as mulleres, ou o gusto dos primeiros polos coches e os segundos para os nenos, por exemplo–. Unha estrutura social baseada na desigualdade e a opresión é imprescindible para manterse intacta.

O seu peso en todo iso é, en gran medida, unha fonte de contradicións e conflitos para o feminismo. De feito, nun rol feminino baseado en estereotipos de xénero, a maternidade é central: coma se a capacidade reprodutiva que se predí por nacer co útero determinásea, fáiselles comprender desde moi temperá idade que ser nais e coidar é o seu destino. Porque, aínda que a maternidade é moito máis tardía que o nacemento do patriarcado e a dominación do capitalismo, o sistema soubo aproveitala en beneficio dos seus propios intereses: entre outras cousas, coa idea de que ser nai é o destino “natural” de toda muller, garante a man de obra imprescindible –fluidez constante das persoas que van traballar, dito doutra maneira–, e utiliza a suposta vocación de coidar aos demais para que se coide e para que se coide, para que se coide, para que se coide, para que se coide, para que se coide, para que se coide, para que se coide, para que se coide, para que se coide, para que se coide, para que se coide, para que se coide, para que se coide, para que se coide, para que se conte, para que se conte, para que se coide, para que se conte, para que se conte, para que se conte, para que se conte, para que se conte, para que se empierre, para que se empece, para que se empece, para que se faga, para que se conte, para que se conte, para que se conte, para que se faga, para que se conte, para que se empece, para que se Así, adoita ser habitual que quen se converte en nai atópese a si mesmo en lugar de afogarse as dobres xornadas de pago e gratuítas, ou con dificultades ou impedimentos para conciliar unha e outra, ou incapaz de conciliar o persoal con outros ámbitos da vida…

Saber todo isto non ten por que anular o desexo de moitas mulleres de ser nais. Por outra banda, aínda sabendo todo isto, e coa decisión de facer as cousas doutra maneira, nalgúns casos, outros tantos deciden ser nais. Condicionando máis ou menos a presión social de ser nai, porque teñen ou non desexo de ter descendencia e de educar, porque hai quen decide ser nai, e o contrario. Con todo, a decisión de ser nai ou non ser nai fai pasar a todos polo mesmo cruzamento, polo que a maternidade o atravesa todo. Desde esta perspectiva, os membros da Asociación Emagin abordan un tema complexo, entendendo que a maternidade ten un significado concreto para todas as mulleres, xa sexa “oportunidade, experiencia, decisión, incapacidade ou renuncia”. Por esta razón nomearon as xornadas tal e como as denominaron: facendo referencia á maternidade utilizando o plural e dando cabida ao cóbado.

(Non) maternidade desde o punto de vista feminista: desfacer, facer, refacer. Baixo este nome reúnense mulleres os días 11 e 12 de novembro en Tabakalera de Donostia. Miren Aranguren fala sobre o nome das xornadas: “Eu creo que a imaxe da maternidade é a miúdo estática, e nós queriamos que ampliásemos un pouco esa imaxe para cambiala. Por iso tentamos ofrecer espazo a diferentes voces. Creo que na vida de moitos hai unha negación a ser nai, ou unha falta de desexo, ou o que sexa, o que leva consecuencias concretas, malestar, tensión, presión, etc. Queriamos telas en conta e ter en conta diferentes modelos de maternidade”. Ainara Santamaría engade á súa intervención: “Cada un decidirá si é nai, non ser ou como selo. Pero sexa cal for a decisión, unha nunca queda fóra desta problemática, situarase nun ou outro lugar, pero todos os temas son cruzados. Queriamos lexitimar isto, ademais parécenos que pode enriquecer moito o debate”.

Aranguren explica que expor o tema desde esta perspectiva é tamén unha forma de chamar a toda feminista a reflexionar sobre a maternidade. Ven a necesidade de falar e reflexionar sobre “unha experiencia colectiva de carácter puramente político”. Viron a necesidade de falar de maternidade, de fomentar o debate feminista, de actualizar o discurso feminista sobre a maternidade e de situar o tema na axenda feminista. Ademais, parecéronlles indicadores destas necesidades: por unha banda, na actividade de Emagine achéganse con frecuencia ao tema do coidado, e nestas aproximacións faise cada vez máis patente a necesidade de abordar o tema da maternidade; por outro, fóronse coñecendo os proxectos, debates, grupos, etc. da maternidade nada no lugar; e doutra banda, o V País Vasco. Algunhas mulleres manifestaron que nas Xornadas Feministas ofertouse pouco espazo á maternidade. Todos estes factores determinaron asumir a organización das xornadas.

Unha mataza como punto de partida

Non se expuxeron un reto lento. Son conscientes de que o da maternidade é un tema complexo que ten moitas arestas, que está atravesado por unha serie de cuestións que non transcenden máis aló do nivel persoal e que xera “dor, feridas, comprensión, xuízo, rebeldía, culpa, dúbida, experiencia, imaxinaría, armario…”. Conscientes diso, consideran imposible centrar a atención en calquera extremo da maternidade nas xornadas, pero no intento de tratar todo o posible, tentouse identificar o maior número de nós no proceso previo á preparación das xornadas. Para iso recorreron a membros próximos “con diferentes modelos de maternidade ou que renunciaron a ser nais” para coñecer como viven (teñen) o tema. “Á fin e ao cabo, trátase de reunirse coa xente ao redor dun café para coñecer a súa experiencia coa maternidade, para saber cales foron os principais nós que atoparon”, explica Santamaría.

Da recollida de información realizada de forma informal parecíalles tan interesante que formaron grupos de reflexión e debate e realizaron unha cita presencial. “Nesa reunión estivemos ao redor de dúas preguntas. Por unha banda, cal é o mandato que hoxe nos impón o patriarcado e o capitalismo respecto da maternidade? E por outro, de face ás xornadas, que nos gustaría que se tratasen?”, explica Santamaría. Este proceso confirmou a necesidade de abordar o tema da maternidade: “A xente mostrouse moi agradecida, implicouse desde o principio nos grupos de discusión. É evidente a necesidade de falar colectivamente do tema”.

“O proceso non nos permitiu falar de todos os nós existentes, e moito menos liberalos”, matiza Aranguren. “Temos moito traballo en identificar cales son os nós que queremos soltar e en gran medida ese é o obxectivo das xornadas”, engade. Explica que aínda que o traballo pendente é bastante importante, teñen unhas “intuicións” que veñen indicar por onde habería que ir, porque no proceso de identificación de nós fóronse engadindo algúns aspectos “constantemente”. Poden ser pistas para iniciar a liberación da mataza connosco recolleitos.

Despois de preguntar polos nós que identificaron, Aranguren comenta o que pode ser a maior chea: “Aínda non actualizamos o papel da maternidade como institución no sistema patriarcal actual, nin cal é o mandato en relación coa maternidade no século XXI e no País Vasco. Creo que ese é un dos aspectos que temos que aterrar”. Segundo os membros da matrona, nestes tempos nos que se fala de pór a vida e o coidado no centro, é imprescindible analizar a maternidade como organización social, xa que gran parte dos traballos reprodutivos están estreitamente ligados á maternidade. Así mesmo, matizan: “XXI. Hai que analizar (non) o tema da maternidade coas características do século. Porque cambiou a presenza das mulleres no mercado laboral, a prioridade nas nosas vidas do ámbito produtivo-público, as formas de construír relacións, as redes sociais… Todo isto esixe unha actualización”.

Dito isto, comezan a enumerar os puntos de tensión en torno ao tema. “A maternidade, por unha banda, ten ese carácter institucional, pero tamén é desexo. E estamos a ver que hai tensión entre o desexo e a dedicación total como nai. Moitos nos falan de soidade cando falamos de tensión”, sinalou Aranguren. Tamén subliñou outras tensións: “Sobre a importancia do papel do que se fai nai” ou “entre xeracións feministas”, por exemplo. “Hai saltos entre o que reivindicaron as feministas dos 70 e o que hoxe se reivindica, e xa non nos vale só o discurso que se desenvolveu no pasado”.

Santamaría insiste en que tamén hai tensión no equilibrio das tarefas de coidado, sinalando quen coida ao coidador, o peso desa pregunta. Ademais, explica que si se reflexiona sobre a maternidade, oriéntase sobre todo a unha etapa concreta, ligada aos anos iniciais do neno, deixando ao carón outras etapas: “A pesar de saber que a maternidade é algo para toda a vida, moitas mulleres sinaláronnos que hai unha gran diferenza na atención á maternidade nas diferentes etapas da vida, comentáronnos que a partir dun momento se atoparon sen tempo para falar de maternidade e sentíronse moi soas. Citaron como exemplo a adolescencia ou o momento en que a filla se converte en nai da súa nai”.

A pesar de ser organizadores, tamén dispoñen dos nós que lles gustaría traballar nas xornadas. “Gustaríanos centrarnos na relación entre a maternidade e o espazo público, e reflexionar que queremos pedir á administración pública, a que comunidade”, di Aranguren. “Cando moitas veces se fala de coidado céntrase no coidador, pero si imos falar da responsabilidade do coidado hai que sinalar a responsabilidade que corresponde ao colectivo, ás diferentes institucións, aos gobernos”, engade Santamaría. Aranguren lanza un punto de partida para a reflexión: “Nos últimos anos desde o feminismo falamos moito de coidado e estamos a dar voltas á idea do sistema público-comunitario. Pois, como se cruza a maternidade aí?”.

Unha primeira aproximación

“Hai quen defenden que temos que renunciar á experiencia da maternidade; hai quen están no reto de pensar positivamente a maternidade; hai quen queren situar a carga do crecemento nos estados; ou quen pon en valor todo tipo de imaxinarios e experiencias de maternidade”. Emagine quere reunir a todos eles porque queren que as xornadas sexan unha praza para pór en común experiencias e puntos de vista diversos. Non se trata de articular discursos e prácticas diferentes ao redor da maternidade, senón de ofrecer un paraugas común a diferentes perspectivas para abordar e politizar o tema desde unha perspectiva feminista. Expoñen un reto realista: facer unha primeira aproximación colectiva ao tema e fomentar a reflexión feminista sobre a maternidade a través dese achegamento (non).

Ademais dos mencionados, teñen outros obxectivos que pretenden abordar. Como se dixo anteriormente, a día de hoxe e de hoxe, gustaríalles comprobar o papel da maternidade como institución. Tamén queren prestar atención á identificación das violencias que leva a maternidade, así como ao establecemento de estratexias para combatelas. “Queremos identificar cales son as malas, que formas de violencia cruzan as eleccións das mulleres, como se relacionan coa estrutura social e que debemos facer para completalas”. Tamén queren dedicar un espazo ao coñecemento das teorías, discursos e estratexias feministas que se crearon nos últimos anos sobre a maternidade. E ademais de todo isto, tamén queren pór a mirada máis aló do modelo heteropatriarcal de maternidade, esculpiendo alternativas; en concreto, falan de “prácticas para saltar á paternidade comunitaria” e da súa penetración.

Os organizadores esperan crear un espazo confortable e frutífero, onde o respecto, a fraternidad e o convencemento dos participantes para cambiar a situación actual. Gustaríalles que os debates se desen desde a posición de “muller e feminista” e non tanto en relación coas necesidades dos nenos. Santamaría profundou nesta idea: “O punto de partida para o debate que expomos é como nos atravesa a maternidade como muller. O debate adoita ir facilmente ao tema da educación, pero o que nós queremos é dar o debate como muller e como feminista, non tanto en relación coas necesidades dos nenos”. “Sen dúbida, estes son outros fíos que temos que tirar. Pero nestes momentos estamos noutro punto”, matiza Aranguren.

As xornadas organizáronse co obxectivo de que o intercambio e o debate entre os participantes sexa sinxelo e frutífero. Para abordar o debate desde a totalidade que abarca non só o campo das ideas, senón tamén o corpo, incluíronse no programa conferencias e mesas redondas e outros formatos: exposicións, actuacións musicais, performances, cine-forum… Para que o que se vai a falar non quede nun nivel teórico e “para que se poida escoitar e dar forma ao discurso doutras formas” apostaron por un programa que abarque diferentes formatos.

Ademais, Santamaría explicou que fixeron un esforzo por dar cabida tamén ás vivencias persoais, “para que non sexa só un espazo para falar a nivel colectivo ou un reto para o movemento e para falar dos cambios a dar”. Neste sentido, explica que teñen un dobre obxectivo: “Deixar pegada do traballado nas xornadas a nivel persoal e definir novos retos de face ao movemento”.