"Os poderes públicos adoptarán as medidas necesarias para que a lingua non sexa discriminatoria". Así o regula o artigo 3.1 da Lei Foral do Eúscaro de Navarra, pero a realidade é moi diferente. A propia “Lei do Vascuence”, aprobada polo Parlamento de Navarra en 1986, discrimina aos navarros asignando ou negando dereitos en función do ámbito no que residen. Divide Navarra en tres zonas: vascófona, mixta e non vascófona.

Como consecuencia desta zonificación, a un cidadán que vive en Irurtzun –zona vascófona– recoñécenselle uns dereitos, pero se acode a Pamplona –zona mixta– a escasos 20 minutos perde eses dereitos; si desprázase a Noáin –zona non vascófona– a 10 minutos máis, ten menos dereitos. Os vascos e vascófilos de Navarra téñeno claro: a zonificación provoca segregación e vulnera os dereitos dos cidadáns.

Non é unha cuestión nova a da Lei do Eúscaro. En varias ocasións tentouse que o Parlamento de Navarra elimine a lei e este esforzo púxose sobre todo en primeira liña co Goberno do Cambio [mandato 2015-2019]. Non se eliminou, pero a lei sufriu algunhas adaptacións, a última en 2017, na que algúns municipios pasaron da zona non vascófona á zona mixta, por petición maioritaria da poboación. Actualmente hai 64 municipios na zona vascófona, 98 na mixta e 110 na non vascófona. A máis discriminada é a denominada zona Sur ou Ager, á vez que a que máis se mobilizou desde hai tempo para combater a zonificación.

A iniciativa popular Hordago foi presentada en novembro de 2021 coa declaración de Cortes e desde entón leva pedindo xustiza: “Imaxínasche a zonificación dos dereitos laborais, educativos ou sanitarios en Navarra? A zonificación con algún tema deste tipo, que sería inaceptable para calquera progresista navarro, fixérono co eúscaro e os dereitos lingüísticos dos navarros”, advirten. Durante as últimas catro décadas, os navarros realizaron numerosas reivindicacións e pelexas para defender o dereito a vivir en eúscaro por encima da Lei do Eúscaro. Pois aos poucos as forzas vanse sumando e articulando e a colleita que se empeza a sementar na Ribeira está a estenderse a todas as zonas. Este outono organizáronse numerosas actividades para humedecer as terras secas en eúscaro na zona do Ager.

Hordago, handira

O 22 de outubro Tudela foi o punto de encontro dos euskaltzales, e Errigorak, a Comparecencia e Hordago organizaron un programa de xornada completa. Pola mañá traballaron en Ablitas coa colleita dos produtores navarros nas canastras de Errigora, e os organizadores subliñaron que “se reuniron máis veciños que nunca” e con iso iniciaron a campaña de outono. Pola tarde tomaron as rúas da capital ribeira na manifestación convocada por Hordago. A nova praza de Tudela é o punto de partida da afluencia de xente, tanto local como próxima, á Zonificación. Bera Gortearen euskara bizi! baixo a lema. Reivindicaron os dereitos lingüísticos de todos os navarros e esixiron ao Goberno de Navarra que elimine a Lei do Eúscaro excluínte. Ademais dos individuos, diversos axentes sociais, grupos políticos e sindicatos apoiaron a manifestación.

Con todo, non puideron completar o día ao seu antollo: Tiveron que atrasar o concerto de Descontrois organizado pola comparecencia, debido ás dificultades impostas polo Concello de Tudela. Os organizadores da comparecencia denuncian que coas molestias do Concello non había condicións para “un concerto multitudinario, alegre e participativo”. “Ofendido pero non lamentado isto”, anunciaron que o concerto será para a primavera, “lanzado por iniciativa dos euskaltzales e aberto a todos aqueles que non teñan fobia ao eúscaro”. Pasaron seis meses tentando obter as licenzas co goberno municipal de Navarra Suma, pero non deu os seus froitos. Hai que lembrar as controvertidas declaracións en prensa do alcalde Alejandro Toquero en novembro de 2021: “Aquí ninguén fala euskera, nunca se falou”.

O 22 de outubro, Iraia Da Torre, compañeira de Hordago, explicounos que probaron deixar atrás este tipo de actitudes e “facer comunidade”. Da Torre é de Azagra, e destaca que non é habitual que se fagan manifestacións na Ribeira, polo que foi multitudinaria e exitosa; máis aló das ideoloxías, aclara que Hordago é un grupo plural que defende os dereitos. Definiu Tudela como punto de inflexión tanto para os que forman parte da iniciativa como para o resto da cidadanía: conseguiron que na zona do Ager véxase que os vascos e os vascófilos están presentes e cada vez son máis; e aos que até agora tiveron unha actitude pasiva cara ao eúscaro achegáronlles o tema e fíxolles pensar sobre iso, segundo Da Torre.

A favor do eúscaro en castelán

En definitiva, queren mobilizar a persoas discriminadas e facer presión social ás institucións para que o eúscaro sexa oficial en toda Navarra. Queren que esa chamada sexa de abaixo a arriba, “desde as zonas máis difíciles até arriba”, dinos o membro de Ibai Sueskun Errigora e o membro de Hordago: “Aquí hai unha realidade, hai vascófilos pero custa máis ser vascos. Por tanto, imos romper con esas gretas, é o momento de unilas. É o momento de romper a zonificación, de unir á cidadanía, de facer un mapa e de sumar forzas”.

Sueskeak recoñeceunos que eles tamén fixeron broma porque a lema é castelán, pero explícanos Branca García, membro tutelar da Comparecencia e de Hordago: “Fixemos autocrítica de pór as nosas mensaxes tamén en castelán. Hai vascófilos que non saben eúscaro e que poderían participar en moitas actividades. Para avanzar na normalización do eúscaro é necesario impulsar actitudes favorables, o castelán ten que ter presenza na Ribeira, pola contra limitariamos moito ao noso público e non alcanzariamos os obxectivos”.

Poboación activa

As iniciativas xurdidas na zona discriminada de Navarra teñen varios obxectivos. Errigora, por exemplo, foi creada en 2013 para impulsar o eúscaro, entre outros, e destinar o 25% dos beneficios obtidos coas cestas á industria vasca:Repartíronse 1,8 millóns de euros a AEK, Sortzen Elkartea e Ikastolen Elkartea. Sueskeak determinou a súa forma de traballar: "Queremos unir á cidadanía cun sorriso sempre ante os obstáculos e co obxectivo da construción popular".

Branca García, compañeira da Comparecencia, lémbranos que habían visto que estaba ben impulsar o coñecemento do eúscaro, pero que quedaba un pouco curta. Por iso crearon a Comparecencia para "dar a palabra á cidadanía" a partir de Errigorri. Hai catro anos reuníronse na iniciativa Ageraldia e desde entón organizaron diversas actividades: encontros, xogos, plans de eúscaro, o club deportivo euskaltzale Union Tutera, etc. "Cando os nosos adultos saen deses campos de alfabetización, que opcións teñen para falar en eúscaro? Non teñen posibilidade. A comparecencia vén responder a iso, como utilizar máis o eúscaro, como fomentar máis o eúscaro, como recuperar eses espazos... Que salsa dá ao eúscaro en todos os ámbitos da súa vida".

Subliñan que agora é hora de "unirse", seguindo a súa lema, e que o novo movemento dos últimos anos deixou claro que para que o eúscaro sexa oficial en Navarra hai que traballar todos xuntos a terra. Sueske reflexionou que moitas veces cada cultura vasca vai polo seu camiño, e que é o momento de envorcar: "As iniciativas existían e existen, pero o que crearon a Raíña ou a Comparecencia é un espertar de ilusión, dicir que é posible facer algo. E dicíase respecto diso: podemos activar á cidadanía, pero tamén por que non damos outra volta á historia da zonificación". Así xurdiron estas iniciativas. Suescentes lembra que xa se realizaron intentos de acabar coa zonificación, pero "así non seriamente". "Activouse á cidadanía, uns a través das institucións, outros na zona de activación cidadá, outros con iniciativas solidarias como Nafarroa Oinez. Logo a Errigora, logo á Comparecencia, e as diferentes iniciativas que xorden dela".

Iraia Da Torre tamén ve con forza o impulso do eúscaro. "Cada vez somos máis quen entendemos que o eúscaro é o noso dereito, máis aló de ser a nosa lingua. E entendemos que debemos defender non só a nosa lingua, senón o noso dereito. Ademais, non vemos cambios no tema do eúscaro. Temos forza para organizarnos".

Encontros para reflexionar

Din que o camiño non fixo máis que empezar, e teñen a intención de compartir os pasos que veñen nos encontros Ager. O 5 de novembro fixouse unha cita en Peralta e están entusiasmado porque esperan reunir a moita xente da zona. Haberá espazo para a reflexión, para pór en común as ideas. García aclara que os cidadáns son os que teñen que marcar a axenda da Raíña e a Comparecencia: "Convidamos á cidadanía a que vinga a dicir cales son as súas necesidades". García e Sueskune queren que haxa un momento para sumar xente e ver como están e que teñen que facer en diante: "Iso non o temos que decidir nós, teñen que decidir pobo a pobo, porque as necesidades de cada un non son as mesmas".

A Peralta séguenlle con ganas de recibir ideas e críticas. Suescentes apunta que hai que ter en conta todas as realidades. "A zona é moi extensa, desde Caro a Cortes e desde Sangüesa a Viana. As realidades son moi diferentes, dentro dunha realidade hai moitas realidades. Queremos sumar e ver que nos une. Que é o que nos une o eúscaro para facer o mesmo percorrido? ". Queren que o eúscaro sexa a base, pero que se traballe transversalmente: "Memoria histórica, identidade, feminismo... e outros valores transformadores".

O 5 de novembro dedicarase todo o día ao eúscaro. Ás 10:10 presentarase o estudo da UPV/EHU sobre a comunidade vasca de Agerre e ás 10:40 terá lugar a conferencia "A colleita da comparecencia". A continuación reuniranse en grupos de reflexión que finalizarán ás 13:30. Despois de comer xuntos abrirán un espazo de lecer até a noite: Ollos Violeta, Pirritx, Porrotx eta Marimotots, o partido de pelota, e os concertos de Tatxers, Skabidea, Odolkiak compensa e Neskatasuna. A organización espera que sexa un día frutífero.

Unirse para facer unha Navarra

Na manifestación de Tudela os protagonistas foron os cidadáns da Ribeira e do Centro, afacendo ao alcalde a frases como "Toquero, escoita, Tudela euskaldun", pero Sueske advirte que a loita de todos os navarros debe ser a de combater a zonificación. "Está claro que todos os navarros debemos movernos se queremos que todos os navarros teñan os mesmos dereitos".

O movemento comezou, e non o é tanto. Os encontros Ager permitirán medir as forzas e ganas dos euskaltzales e prevén que será o punto de partida para seguir o camiño. Os membros das iniciativas que falaron con ARGIA teñen claro que o eúscaro ten infinidade de campos para traballar, e que a loita ten que ir por diferentes ángulos. Sueskun afirma que cada axente ten a súa función: "É diferente o que Hordago pode facer, é diferente o que Comparecencia ou Rota poden facer, todos son imprescindibles. Pero terminar a zonificación non significa que recuperemos o eúscaro". É dicir, prevén un longo camiño. "A pesar de ser oficial en todo o ámbito, temos centos e centos de anos atrás nos que se doeu ao eúscaro un cristo. Iso hai que cambiar: costumes, cultura, moitas cousas. Se hai cambios administrativos axudará moito, pero non suporá a euskaldunización do país".

Sueskune dá importancia ao traballo de ambas as partes, á cidadanía e ás institucións: "Para euskaldunizar o país temos que concienciar aos cidadáns e axudar ás institucións". Da Torre é da mesma opinión, porque cre que a modificación da lei suporía que os cidadáns dunha zona discriminada sintan que o eúscaro é tamén seu: "A lei provoca o círculo vicioso, porque sinto que o eúscaro non é meu, non podo aprender euskera, por tanto, non falo... Hai que cambiar o sentimento e o punto de vista cara ao eúscaro, e as autoridades teñen que ter unha actitude positiva para iso".

Sueskas botou o órdago ás institucións: "Non pedimos nin menos nin máis, senón dar ao eúscaro a importancia que se lle dá ao castelán, recuperar o que nos quitaron".

Máis información: publicamos xunto con esta reportaxe moitos obstáculos para a educación. Le aquí os referentes a Nafarroa Oinez organizados pola Ikastola Garces dos Fayos de Tafalla e á esixencia do modelo D por parte dos pais da escola pública de Larraga.