Parece sinxelo mirar o pasado desde o presente. Pero é unha loita cultural que vén de hai tempo.
Si, desde hai tempo estou a investigar a mirada do cidadán actual sobre a historia da arte. Ese sentido esixe unha actitude política, e por iso é un tema que a historiografía da arte evitou. Toda obra de arte é consecuencia dun contexto político, económico e social, pero a historiografía quixo illar as obras converténdoas en feitos plásticos fóra da súa época. Isto provocou contradicións e exclusións. O máis destacado é a exclusión da muller.

As rúas están cheas de militares, sacerdotes, bispos, virxes, esclavistas, conquistadores, empresarios ricos, políticos profesionais… Case todos homes, todos brancos, todos eles relacionados coa elite da época.

Cando o poder decide pór un monumento no espazo público, xeralmente homenaxeado como home, está relacionado cos intereses das autoridades, non cos desexos dos cidadáns. O que eu expoño é que as xeracións futuras, nós, herdeiros deses tempos, temos toda a lexitimidade para ir en contra desas herdanzas macabras que recibimos. É o momento de dicir que é suficiente. Desde finais do século XIX vivimos entre eses anuncios que nos fixeron entrar como estatuas; sorprendentemente, até agora non fomos capaces de sacalos das nosas rúas. Xa non temos nada que ver con eles. Estas estatuas non nos representan. E, con todo, temos que convivir con esclavistas, ditadores, poderosos que non representan á maioría das ideas e valores sociais, políticos e económicos actuais.

O que se impuxo sen preguntar, hai que retiralo sen pedir permiso? Ou, dito doutra maneira, onde xorde a lexitimidade de retirar un monumento, un estado ou unha rúa do espazo público?
Non sei por que, quizais sobre todo co medo a que o extremo dereito sexa anulador (el usa cancelador) ou politicamente correcto, non nos atrevemos a sacar das nosas rúas eses despropósitos. Cando se constrúe algo no espazo público sen a legitimación dos cidadáns, non hai garantía de que os cidadáns respecten. Unha xeración pode respectala, pero a seguinte pode dicir que non ten nada que ver con ela. Esta é a base da extinción dos monumentos

En Madrid, por exemplo, viviremos algo moi curioso. O Concello aprobou a instalación dun monumento de homenaxe aos lexionarios, sen coñecer a firma dos membros da comisión municipal de paisaxe e monumentos. En principio debían colocalo na praza Oriente, onde se concentra o fascismo. Grazas ao seu bulicio, decidiron instalarse noutro lugar ‘violento’: Fronte ao monumento constitucional. Din que é unha homenaxe á orixe da lexión, e así tentan evitar o que provocou a Guerra Civil: a Lexión que foi o grupo máis sanguinario. Trátase da estatua dun soldado armado, como os que exterminaron na guerra, como os que invadiron o Estado español. Non creo que o símbolo que representa á Comunidade de Madrid en 2022 sexa unha arma. Non sei, pero o poño en dúbida.

Este monumento explicará no futuro como era o que gobernaba os madrileños en 2022. E entón saberemos que José Luís Martínez Almeida, xunto aos seus compañeiros de Vox e Cidadáns, decidiu homenaxear a morte e a guerra nas rúas de Madrid no medio dunha guerra.

Todo monumento é un capricho político?
Os monumentos son historia? Non, claro. Quen cren que unha parte da historia está a eliminarse cando se bota un monumento, que queren conseguir? Pois queren xustificar esa retirada mediante un debate falso, porque é propaganda, non historia. A historia seguirá escrita, analizada, documentada e publicada polos historiadores. Todo monumento é un anuncio, unha versión interesada do acontecemento que rende homenaxe. É unha postal dun momento determinado, pero non é historia, nin moito menos!

Mentres en varios países do mundo estaban a retirarse os estados vinculados ao colonialismo ou ao esclavismo, no Estado español impúxose o silencio, coma se o tema non tivese relación connosco. Que pasa neste tema? A falta de
soberanía manifesta dos cidadáns, sobre todo pola dereita. E iso ten un reflexo directo neste tipo de cuestións. España ou a súa parte poderosa ten complexos nesta materia. Por exemplo, coa chegada da democracia, decidiron que o día da festa nacional española fose o 12 de outubro e celebrarían o “descubrimento de América”. Por tanto, resolveuse que o que había que homenaxear era unha cuestión patriótica baseada na chegada a outro continente. Lonxe do que os nacionalistas españois quérennos facer crer, a idea simbólica do Estado español baséase noutro continente. É dicir, España en si mesma non é. España existe despois de “atopar” outro continente. A través do 12 de outubro dinnos que España non existiría sen América.

A min paréceme moi ridículo como símbolo, porque se queren sentirse orgullosos de España, fallaron. E a partir de aí, todo o que cuestiona os falsos mitos construídos a finais do século XIX, cando España empeza a “perder” todas as colonias. Nese século xurdiu un movemento reaccionario que fixo que os cidadáns se sentisen orgullosos dun pasado que nunca volverá. Desta nostalxia imperial xorde a lenda dos grandes conquistadores, que hoxe seguimos defendendo.

E hoxe chegamos a esa delicada imaxe de Elcano. A mesma figura é defendida polo nacionalismo vasco de esquerda ou dereita e polo nacionalismo español. É un asunto moi grotesco, porque, lendo as investigacións dos especialistas, observas que o ocorrido naquela viaxe de Elcano é unha sucesión de casualidades e desastres. O mito vén moito máis tarde e ademais está mal cociñado, coma se estivese a medias. O mito vai acompañado de heroicidade, homenaxes e literatura.

Paréceme moi ben celebrar feitos históricos, pero crear sentimento de apego, construír unha lenda política… hai que miralos desde a distancia e cuestionalos. Pódese celebrar que un home, xunto con outros, regrese ao porto tras unha viaxe errática e tráxica, pero o que me interesa é ver como vai traballar a nosa comunidade este mito. Ao final, estas celebracións defínenche como sociedade. Os cidadáns deberiamos mirar con distancia e visión crítica os símbolos e os acontecementos do pasado, así como os que veñen reconstruír agora unha figura mitificada.

Todo este tipo de actos conmemorativos e centenares parece que non se poden organizar sen terminar mirando ao embigo. Parece imposible lembrar un feito histórico, o que “fomos” sen centrar, as nosas fazañas, as primeiras, que os mellores “eramos”… Eu estou a favor dos
recordos para lembrar o pasado, sempre que o discurso estea dirixido polos historiadores. Con datos, con feitos, con contexto –causa, consecuencias, vítimas…–, pero se quedamos na construción dunha novela, estamos a facer política.

Si, pero tamén hai debate entre historiadores. A partir dun mesmo dato ou documento histórico pódense producir discursos moi diferentes.
Si, a historia non é única. Pero eu polo menos prefiro que o debate sexa entre historiadores. Debate serio baseado en fontes, documentos e feitos, máis que en opinións. Prefiro ese debate que os debates de mal gusto. Os símbolos construídos polo nacionalismo son curvos porque convidan os sentimentos. O único que me interesa sobre os monumentos é o retrato do momento en que se constrúen ou celebran. Unha vez que sabemos que son fitos interesados, imos pór en dúbida que fan aí. Alguén puxo ao esclavista Edward Colston en Bristol, outro a Franco nas cidades españolas... Hai que retiralos, envialos aos museos, contextualizarlos e os historiadores explicarán por que movidos, por que retiraron ese símbolo da rúa. Nada máis. Non son historia. Son unha parte da historia ocorrida uns séculos despois dos feitos que homenaxean.

É un argumento moi mandado que non se pode mirar críticamente ao pasado cos ollos do presente porque era “outra época”. Chámanlle presentismo. O do presentismo é
moi curioso porque só se aplica “esta figura non nos substitúe” ou “non queremos actitudes excluíntes das vítimas da invasión na rúa”. Non se aplica, por exemplo, contra o monumento homenaxe. Pola súa banda, Perú conserva un monumento de Cristóbal Colón a finais do século XIX. Nel aparece Colón chegando a América, agarrándose a unha muller de xeonllos no solo, que representa á poboación indíxena –aínda que sexa cara occidental, porque a escultura se fixo en Italia–. A muller pide a Colón compaixón e evangelización, mentres o conquistador lle ofrece unha man e a outra levanta unha cruz. Este monumento é unha mirada interesada sobre un acontecemento ocorrido catro séculos antes, pero a iso non lle chaman presentismo.

Quen axita a bandeira do presentimo quere silenciar as voces críticas, non quere máis que non facernos preguntas sobre o noso pasado. Eu prefiro, como español, reivindicar ás vítimas do “descubrimento”, da invasión. Como español non me sinto identificado coa parte militar, sinto máis preto dos sobreviventes daquela masacre. E quero que hoxe en día se proclame a esa xente, e non a eses militares españois que destruíron os pobos de orixe e os cidadáns.

Os asasinatos, a escravitude, a conquista, a tortura, a violación, a homofobia... son “abusos do pasado”, porque entón “toda a sociedade era tamén así”.
Esa é a base do presentismo. O contexto é importante para entender o que pasou, pero non para xustificar os feitos. Pola contra, a historia ten como función documentar, analizar documentos e transmitir as conclusións do traballo á súa sociedade, cos termos, expresións e dicionarios que utiliza a sociedade da época, con toda a mochila ideolóxica da sociedade. Non ten sentido escribir sobre a historia da invasión americana nun castelo do século XV para a xente do século XXI. Entre outras cousas, porque estes feitos teñen que contarse desde o presente. Un xenocidio non ten xustificación, pero parte da historiografía esforzouse en xustificalo en nome da ambición aventureira dos militares estremeños, como Hernán Cortés.

Pois que no medio dunha invasión producíronse matanzas, hai que contalo e dicilo como corresponde: o xenocidio. Para este tipo de sucesos hai que utilizar a palabra que creamos expresamente. O mesmo ocorre nas obras de arte. Por exemplo, se unha pintura representa como un home mata a unha muller que acaba de negar o “amor”, non podemos dicir que sexa feminicidio porque o cadro é renacentista? Claro que si, porque iso é o mesmo. Nós, como sociedade soberana, podemos explicar o ocorrido cos nosos propios termos. Se non queremos volver repetir os mesmos feitos, temos que contar desde a nosa perspectiva o que pasou, non desde a perspectiva de 1492, por exemplo.

A historia vaise desenvolvendo non só cos novos descubrimentos dos documentos, senón tamén coa forma de contalos.

Parece que hai unha gran distancia entre o discurso decolonal contra o racismo que utilizan os movementos de persoas migradas e os discursos dos partidos políticos ou da esquerda institucional.É
verdade que a clase política non ten a mensaxe dunha parte da sociedade contra o racismo, está máis atrás. Porque España foi unha industria esclavista, que parece que non queremos aceptar. Imaxina, Velázquez tamén tiña o seu escravo. Non hai suficientes investigacións sobre o noso pasado esclavista, ese pasado que non queremos mirar. Isto contribuíu a crear a sociedade racista actual. É un tema tabú. Non queremos chegar, aínda que sexa un estado que vive cos migrantes, que necesita migrantes, que necesitamos. Seguimos sen facer caso a iso, deixamos pasar, pero esta indiferenza vaise fortalecendo polo racista, o extremo dereito, e o discurso de odio contra o diferente.

Todo pobo ten os seus mitos, símbolos, referentes… para facerlle sentir parte da comunidade. Pero o consenso nestas cuestións parece case imposible.
Claro. O historiador debe vivir este conflito dunha maneira sa, consciente de que o seu traballo vai xerar “verdade”. Todo isto é conflito. O conflito é contrario á comodidade.

En definitiva, unha homenaxe ao interesado, o que realmente está a xurdir é un conflito. Hai que entendelo así e resolvelo atendendo a iso. Non nego monumentos, a súa imposición é o que hai que negar. .