Silencio. Invisibilidad. Tabú. Estas son as palabras que rodean o mes. Algúns de vós diranme que agora non se fala de nada máis, que está de moda e que as mulleres da nosa xeración tivemos sorte. Pero cando pregunto polo primeiro mes, as palabras que seguen saíndo son vergoña, medo, inseguridade, sorpresa e mecauenlaputa.

O fenómeno no que vivimos a metade da sociedade adoita ter un camiño difícil entre as nais e as fillas. Os comentarios como “Ai, maittia, emakume egin zara”, co peso e a carga que pode ter a muller nesta sociedade, adoitan coincidir co primeiro mes. Non se nos explica moito máis.

Nos libros de texto da escola tamén se dá unha explicación sistemática e aséptica en xeral. É un derrame de sangue que se produce cada 28 días. O bebé morto que lanzamos tras a ovulación porque non nos quedamos embarazados ten forma de sangue. E algunhas hormonas bailan o aurresku coa música do txistu insoportable. Xa sabedes, somos simplemente histéricos.

Empezamos case de cero a coñecer un viaxeiro vermello que nos axudará durante moitos anos. E vivir cada un de forma diferente non sería unha catástrofe se a regra non fose política. É tan político que unha polémica dos últimos meses ten que ver coa matanza que xerou a proposición de lei para solicitar a baixa polos dolorosos do mes (que inventariamos a dor, que nos daría máis baixas, que a dor é moi subxectivo, que a muller nos estigmatizará…). Con todo, hai noticias que non xeraron polémica suficiente. Neste mesmo semanario lin que as aplicacións que utilizamos para o control da menstruación adoitan perseguir ás mulleres abortadas. En caso de dúbida, o sistema heteropatriarcal realiza un estrito control do noso sangue para infrinxir e asimilar a reprodución. Explícao Caliban e a bruxa de Federici (Elkar, 2014).

Prefiro falar de menstruaciones que de menstruación. Todas as experiencias, voces e narrativas son aínda necesarias. Tendo en conta a amplitude da nosa literatura, tiña moitas ganas de atopar a palabra menstruación, pero atopei palabras como o silencio, a invisibilidad e o tabú. Con este punto de partida, gustaríame falar aquí de libros que nalgún momento, frase ou pase a palabra menstruación. E ver o imaxinario da regra. Perdoa si pasoume algún libro. Podería ser un bo sinal se houbese algo máis que os mencionados.

Nesta ocasión centrarémonos na narrativa e a poesía, deixando para a seguinte a análise de cómics e libros híbridos. Na novela clásica Zergatik panpox (Erein, 1997) de Arantxa Urretabizkaia leremos o fluxo de voz do protagonista. Este monólogo interno tráenos a voz da tradición e o imaxinario da regra aparece mesturado con outros temas: Si a miña nai limpase a cabeza cunha noz de cabeza / O meu pai e o meu irmán non deben ver rastro de sangue / Sangue si, con vergoña e en segredo. O protagonista reflexiona tamén sobre a súa relación coa regra: Non hai nada máis odioso no mundo que un domingo que toca ao comezo da menstruación, un domingo sen Txema, ademais, non aceptaba a menstruación / Txema, aínda que nunca o recoñecerá, os días nos que tiña menstruación o meu corpo se retraía, como a min tamén me retrae. Nel detéctanse crenzas populares sobre a regra, represéntase a regra como algo obsceno, sucio e case diabólico. Tamén aparece o noxo de Txema, un home que condiciona as relacións sexuais.

As palabras de Laura Mintegi, Nerea e eu (Txalaparta, 1994), relacionadas coa regra son: enfermidade, melancolía, castigo, imposición, cárcere vitalicio, morte, inxustiza... no texto podemos tocar a ira que lle produce case o menstruante.

Miren Agur Meabe dedica un capítulo enteiro á menopausa no seu libro Un ollo de cristal (Susa, 2013), titulado Unha idade perigosa. Intercala unha expresión máis clínica coa primeira persoa, producindo un efecto especial: Utilizo pastillas minerais desde hai tempo, unha pola mañá. Iso si, mantíveno. A partir de mañá vou tentar almorzar con ganas e facer un pouco de deporte (...) Teño estrías no estómago (...) Desde primavera vin unha menstruación, un par de marcas longas, en maio, un desexo e un imbatible de fluído escuro, non uns chorros moi recentes. Xa teño o quinto corte, que quizais sexa o último. Con todo, a menopausa non se limita a dicir os menstruos. É interesante ter en conta esta etapa vital. Porque as mulleres mortais somos prolíficas mentres sangramos, nais potenciais. E, por tanto, poderiamos dicir que é unha etapa positivizada (en termos patriarcais, por suposto). Pero esta sección de Meabe tráenos o tabaco. Porque fala dunha etapa aínda máis invisible.

En San radical (Alberdania, 2020) de Isabel Díaz temos un poema que fala da menopausa: Pausa, perda menstrual. El chámao Climaterio e ofrécenos unha nova visión do tema. Fala de retardar o ritmo, de retardar. E a pesar de ser unha perda, expono como unha posibilidade de cambios binarios.

No libro de poemas Ezkatak (Susa, 2006) de Leire Bilbao atopamos tres poemas sobre o tema. En sangue o poema 1 proclama ao suxeito mortuorio, e ademais de usar cinco veces a palabra menstruación para mostrar sangue, debuxa no espello con sangue. En comparación cos textos anteriores, o poeta utiliza un ton máis sociable ao menstrual.En sangue, o escritor utiliza un ton sensual en 2 poemas, pero tamén provocador. O poema arrinca con esta potente imaxe: Manchei de sangue as puntas dos dedos // e levalo á boca con dúbidas // Este sangue que o meu corpo non quere // non ten sabor amargo. É moi visual e mostra unha actitude que pode ser impactante. Emasabela fala no poema da forza creadora da menstruación, si da capacidade de ser nai, pero tamén de crear (re)proxectos, cuestionando así o discurso hexemónico.

Ione Gorostarzu fai unha interesante formulación no seu libro de poemas Deas egiten (Elkar, 2012). Porque o sangue é (é) un recordatorio da posibilidade de ser nai e ela expona como unha opción consciente: Podo crear - e morrer - sempre - a alguén.

Aínda que na literatura vasca predomina o silencio sobre o tema, cada libro tráenos voces e experiencias diferentes. Nesta sociedade pódense atopar dores, inseguridade e medos que xera a menstruación, como os que se traen á dereita. Tamén lemos o estado especial e concreto da menopausa. E tamén nos falan de empoderamiento e da posibilidade de coñecernos e reproducirnos. Hai algo. E, con todo, é insuficiente. Despois duns ciclos sanguíneos traeremos máis libros escritos a partir das vísceras, co fin de abordar o tema desde outros lugares. Necesitamos máis libros ensanguentados para poder recoller a variedade da experiencia. Vivimos grazas ao sangue. Somos sangue.