Cando falamos dun neno que sufriu unha adicción, de que estamos a falar exactamente?
Gema Lasarte: Provén do concepto anglosaxón Adverse Childhood Experience (ACE). Segundo isto, na infancia hai certas adiccións que poden ser consecuencia de disfuncións familiares ou doutro tipo: nenos que sufriron unha exclusión física e/ou emocional, que sufriron abusos sexuais, vítimas de violencia de xénero ou doutro tipo, persoas que padecen algún problema de drogas paterno ou o seu encarceramento, persoas que sufriron unha catástrofe, nenos LGTB, nenos que han migrado… A adicción pode ocorrer a calquera persoa e pode converterse nun trauma nunha persoa que non nunha metadicción. Tamén está o estigma social das adiccións.En
relación coa educación, na escola temos alumnos “normalizados”, é dicir, que levan ben a marcha da escola; temos alumnos patolóxicos, con algún tipo de especificidad diagnóstica e de apoio; e temos un grupo de alumnos nas pavías (ao redor do 15% dos alumnos segundo os estudos de anglosaxóns) que non teñen diagnóstico pero que non están ben na escola, que padecen algunha adicción. É un ámbito que se traballa habitualmente en psiquiatría, neurociencias e medicamento, pero apenas en educación.
Beatriz Garai: A adhesión a un adulto, a protección do neno, é fundamental para que as situacións descritas non acabe co trauma e non convértanse en verdadeiros problemas graves na idade adulta. Pero ás veces o que che ataca é o que deberías protexerche…

É difícil imaxinar que as vítimas destas duras situacións descritas non están identificadas na escola…
Lasarte: Si, mencionei os máis duros, pero na escola hai moitos nenos con adicción nas pavías. Agora estou a estudar o caso dun neno que facía moitísimos no colexio, e a orixe de todo era a violenta separación dos seus pais. Co tempo descobren que a adhesión dos seus pais non era boa. A experiencia dos pais encarcerados en Euskal Herria tamén é moi próxima, e estas encarcelaciones non son gratuítas, temos nenos con mochilas, nenos cunha carga, pero aí tamén é fundamental o coidado, a adhesión e o apoio das familias. A escola debe contribuír a iso. E na peor das situacións, si o neno non ten amor en casa, a escola debe detelo e darlle unha segunda oportunidade.
Garai: En Estados Unidos, por exemplo, as asociacións de dereitos humanos comezaron a analizalos. Viron cantos negros e latinos expulsaban nos institutos e como moitos acababan no cárcere. Falamos de xustiza social, porque no fondo este tema expón que o trato que dá a escola a estas persoas non é xusto, que hai que cambialo.

Que din as familias dos nenos e nenas con adicción sobre o acollemento escolar dos seus fillos e fillas?
Garai: En España pasouse un cuestionario a familias e nenos adictos á adicción, e tras analizar estes resultados, o fracaso escolar e os malos tratos son moi habituais na educación. A reacción automática destes alumnos con problemas é illarse ou acudir a condutas violentas, e ante iso castiga ou expulsa ás escolas, pero iso é como castigar á persoa muda que pide falar e non fala. A escola non entende que a reacción do alumno que vive a adicción débese ao medo e á dor, que non é algo que o fai intencionadamente. Tamén é unha consecuencia clara as malas relacións co resto de compañeiros e profesores.
Lasarte: Beatriz e eu somos profesores e pais de fillos adoptados, e a experiencia dos nosos fillos na escola puxo en marcha todos estes estudos. Os nosos nenos sufriron bullying na escola, sufriron na escola e, como moitos expertos din, estes nenos non teñen que superar as matemáticas, teñen que pasar un tempo de xogo. Pola contra, a escola sinala aos nenos que son raros e especiais aos ollos dos demais, ponos en dianas, e eles interiorizan esa soidade. Aliviar, axudar e acompañar leste autoconcepto é o que ten que facer a escola, porque os pais non podemos facer ese acompañamento desde casa, non podemos colaborar nesa socialización no centro.

Non o fan os profesores?
Lasarte: O neno que vive a adicción necesita unha atención especial na que as institucións deben colaborar. Oriéntanse políticas de apoio interesantes ás familias, pero logo enviamos aos nenos e nenas á escola e si a escola non está formada, acabouse. Hoxe en día enviar a estes nenos á escola é condenar á soidade e á exclusión. E claro que hai profesores cunha sensibilidade especial, dispostos a axudar, o meu fillo tiña un profesor dese tipo e sempre recorría a el, pero non é algo xeneralizado.
Garai: O neno que se comporta mal se pensa que é maligno, en lugar de observar o que pode estar detrás desa conduta. Existe unha gran falta de información, concienciación e sensibilidade neste tema, debido ao descoñecemento, pero non é culpa do profesorado. O profesorado necesita formación e apoio porque a miúdo quedan sós na aula, con moitos alumnos e con moita tensión. Parece que o traballo do profesor pode e non ten importancia, pero o profesor ten que estar ben formado e necesita unhas condicións e unhas capacidades, ten un papel moi importante.
Lasarte: Este ano realicei unha proba nun traballo de fin de grao dun alumno de 19 anos en formación como profesor. Tendo en conta varios indicadores, puxen nun centro a observar a 215 alumnos, a ver si era capaz de recoñecer aos alumnos que viven a adicción. Identificou a quince, compartiu os seus nomes co orientador do centro, dos cales oito eran vistos porque tiñan problemas en casa; o resto teoricamente non tiñan problemas persoais. É dicir, por unha banda, identificar aos nenos e nenas con adicción; por outro, que hai alumnos e alumnas conflitivos, con comportamentos despóticos na escola, que buscan un gran liderado, que pensan que poden facer o que queren… e que non teñen por que vivir a adicción; quizais non aprenderon a respectar os límites.

Din que enviar aos nenos e nenas que viven a adicción á escola é condenar a eses alumnos. Como debería actuar a escola con estes nenos?
Garai: Os anglosaxóns que traballaron máis o tema utilizan a chamado Paradigma do Trauma non só na educación, senón tamén nos servizos sociais, a saúde, etc. En Gran Bretaña, por exemplo, en 300 escolas públicas está a traballarse con esta perspectiva, formando profesores e comunidades escolares. Traballan fundamentalmente a seguridade, a protección e a experiencia e as relacións positivas, cun punto de partida claro: exponse que o que hai que cambiar non é o alumno, senón a contorna, a comunidade. Se cambia a metodoloxía e a estrutura, se a educación se expón doutra maneira, o alumno tamén cambiará. No noso caso predomina o método condutivo: ao alumno que se comporta ben, o asterisco e ao que se comporta mal, o castigo prodúcese no alumno; pois, a experiencia que nos expomos é influír na contorna. En lugar de tentar cambiar o comportamento do alumno, cambiar a contorna. Neste sentido, se aquí temos experiencias parciais, escolas de segunda oportunidade, disciplina positiva… pero non unha formulación xeral que responda a esa paradigma. Pediría cambiar a mirada do profesor e de toda a comunidade, non é fácil.
Lasarte: É unha experiencia máis próxima. En Murcia, por exemplo, está a seguirse o modelo de “escolas coidadoras”, baseado na filosofía mencionada, e virán ao curso que organizamos en xullo para dar a coñecer todo.Unha
boa parte desta formulación xeral é que ten en conta a todos os alumnos. En definitiva, todos somos ou podemos ser vulnerables nalgún momento…
Garai: Si, porque cambiar a estrutura, a metodoloxía e a contorna é beneficioso non só para quen viven a adicción, senón para todos. Un contexto baseado en experiencias e relacións positivas, protección e seguridade é beneficioso para todos.
Lasarte: Aquí temos a palabra moi neoliberal, a inclusividad, o discurso tamén creamos respecto diso e respondemos legalmente, pero a realidade é nula. Se a inclusividad é proporcionar a cada un a educación que necesita dentro das súas necesidades, é falso que así se faga. Cando tes moitos alumnos na mesma clase, como acertar demo para facer inclusivo? E somos conscientes de que a combinación e a sinerxía entre a adicción, as cores, as linguas… enriquécenos mutuamente, aliméntanos o ecosistema, pero no seu lugar estamos a crear unha educación en dous carrís, a educación segregada. Clasificámonos constantemente en mozas, mozos, gordos, ricos, pobres, tuntos, rápidos… pero todos temos algo que aprender e ensinar.
Garai: É verdade que é difícil fixarse en todo con moitos alumnos, pero como profesores estamos a tentar cambiar a mirada. Con Pandemia, por exemplo, viñéronme á oficina alumnos de 19 a 20 anos contando os seus problemas, chorando… e nunca me sucedeu iso, pero ademais de ser alumnos tamén hai persoas que temos diante. Viñeron a min porque viron unha actitude máis sensible ou, polo menos, unha actitude aberta de escoita, porque alimentamos unha mirada diferente, e iso é o que deberiamos desenvolver os profesores, apoiar e escoitar realmente aos alumnos é fundamental.

Mentres chega o cambio de paradigma, non é pouco dar ese acompañamento aos alumnos. Podedes pór exemplos de casos ben levados?
Lasarte: Hai profesores que están formados neste tema e que responden ben ás necesidades destes alumnos. Saben que estes nenos teñen grandes problemas coas rutinas e que hai que facerlles rutinas, que teñen que aprender a seguir as normas e a tomar decisións, que teñen que traballar o respecto entre eles, que teñen medo aos cambios e que, por tanto, hai que actuar con coidado, que teñen grandes dificultades para desenvolver a autonomía e a empatía, que hai que axudar a axustar as emocións… que ten que facer o profesor ante isto? Dar seguridade ao alumno/a, ofrecerlle coidados e demostrarlle que está aberto a escoitarlle, anunciarlle que hai esperanza, motivarlle… En todos os centros atopará a profesores/as e orientadores/as que se formaron e que teñen moita sensibilidade, pero son minoría, porque non é algo que estea dentro do sistema, senón que é o resultado dun percorrido por si mesmos.

Na UPV/EHU, do 13 ao 15 de xullo, organizastes os cursos “Investigando e apoiando os procesos de escolarización dos nenos e nenas que viviron adiccións na infancia”.
Lasarte: O primeiro día centraremos o tema e contaremos as investigacións: que facer cando haxa problemas de adicción ou de adicción, como viven as familias de acollida e adopción o proceso de escolarización dos seus fillos e a posibilidade de que os educadores sociais entren na escola, que estamos a estudar en Zuia, porque a mirada dos educadores sociais sería moi útil nos centros. O segundo día serán os expertos na materia, sobre todo os psicólogos, sobre a escolarización, o apego e a falta de apego, os abusos sexuais… E a mensaxe do último día é que a adicción ten solución, e coñeceremos a profesores resilientes e experiencias tanto locais como murcianas. O noso obxectivo é pór encima da mesa este tema incómodo, porque todos somos responsables en parte.
Garai: E que o curso sexa un foro de debate e de sinerxías.