A editorial Susa publicou por primeira vez en eúscaro Merini na sección Munduko Poesia Kaierak. Aiora Enparantza Armentia realizou un traballo de ponte entre o italiano e o eúscaro, no que podemos ler 60 poemas. É unha antoloxía de moitas obras, pero desgraciadamente non se especifica a biblioteca da que foron extraídas -coñecendo as versións italianas hei podido identificar varios libros: A terra santa, A presenza di Orfeo, Destinati a morire, Ballate non pagate...–. Na web de Susa tamén podemos ler versións en italiano poemon. O tradutor fixo un gran traballo, porque a complexidade de Merini tróuxonos con prudencia e proximidade.

Proba desta complexidade é a riqueza dos mundos que nos propón. Si fixámonos nos campos semánticos, por unha banda, atopamos palabras relacionadas coa relixión católica, ás veces en títulos como a virxe, a xénese, a terra santa, etc. O uso das palabras bíblicas pode rexeitar a algúns lectores, pero moitas veces utilízaas a nivel simbólico. No poema O teu sei Pietro, que non está no noso libro, di: Ché cristiá son io ma non ricordo dove e quando finí dentro il mio cuore tutto quel paganesimo che vivo (“que son cristián, si non lembro onde e cando entrou todo o paganismo que vivo no meu corazón”).

Tamén temos poemas relacionados coa natureza do poeta. Merini cóntanos que é ser poeta, que debe ser, como vive nestes versos: Os poetas traballan de noite, o canto á poesía, o poema máis belo, a miña poesía é tan vibrante como o lume. Creo que é un alicerce importante da súa identidade, e escríbeo para iso: a poesía é a identidade// esencial e única da vida // ela móveche // titiritero experto (páxina 22). Esta visión romántica do poeta paréceme compartida con máis escritores e eu atopeille paralelismo con Gloria Fortes. Isto último di no poema Salgue caro ser poeta: comezo a ser comida polas sombras// as horas pásanse sen bostezo/// o durmir asústaseme fóxeseme// -escribindo dáme madrugada-. Merini escribe: Os poetas traballan de noite// cando o tempo non ten présa neles,// ao silenciar o ruído da xente// e ao acabar o linchamento horario (páxina 21).

Como estamos a ver, a división da obra e a vida de Merini é case imposible. Nesta antoloxía atopamos tamén palabras e poemas que nos conducen a manicomios, tolos, electroshock e psiquiátricos. Pasaxes moi importantes da vida do autor foron os 20 anos que pasou no psiquiátrico, divididos en diferentes períodos. Lin varias versións do que pasou e non é fácil evitar unha lectura simplista. casou moi novo e moitos aseguran ter unha relación conflitiva co seu primeiro marido. O home era celoso e ademais estaba con outras mulleres. Tras un escándalo entre ambos, o home chamou á ambulancia e autorizou sen máis o traslado de Merini ao psiquiátrico. Reato di Vita. No seu libro Autobiografía e poesía, Merini conta isto, aínda que trata de quitarlle importancia e xustifica a conduta do seu marido. No seu libro Mulleres e tolemia, de Phyllis Chesler, conta moi ben como a maioría das mulleres que estaban nas casas de tolos naquel século non estaban tolas. Os familiares ou maridos levábanlles castigados por non coincidir coas imaxes e roles da muller. De feito, escóitaa involuntaria estaba permitida e era unha práctica habitual. Neste libro recóllense exemplos de escritores americanos como Sylvia Plath ou Zelda Fitzgerald, pero pregúntome si Alda Merini tampouco foi vítima deste sistema. Tiña que ver coa extinción da curiosidade intelectual e creativa das mulleres.

Con todo, di que salvou as estrañas creadas pola súa experiencia. E a capacidade de mirar con sorpresa o que pasaba permitiulle, ademais de salvar a vida, realizar acusacións claras e brillantes. A deshumanización das terapias estaba máis preto da tortura que da terapia. Nalgunha entrevista linlle que a tolemia lle encantou. Ás veces aborda o tema con metáforas: En terra santa, por exemplo, compara o manicomio con Jeri e Palestina. Pero noutras ocasións fai descricións máis crúas, como: alí abaixo, onde morrían o condenados// inferno decadente e tolo// no manicomio infinito// (…) No manicomio// onde os ensanguentados da cabeza asfixiaban/// aí vías a Deus/// non sei, entre a tolemia do teu día// ideas vellas (páxina 31). Marcando coas liñas a dirección descendente, tráenos a voz de quen viaxa ao inferno. Ou: Cando as enfermeiras serrías// levantaban as nosas saias// e parpadeaban, faciamos xestos verdes// nese mesmo momento buscabamos// lapidación (39.orrialdea)).

Tamén escribe sobre amor e morte. Coa dor, o sufrimento que lle causaron algunhas pasaxes da súa vida. É un libro con lecturas diferentes e cun alto grao de profundidade. Gustoume especialmente o poema da páxina 53, porque creo que reflicte a personalidade de Merini. Non o transcribirei, para que o leades no libro, para que o saboréis letra a letra.

Merini quixo escribilo para todos. Tratouse de que fóra das elites culturais a xente da rúa lésea e así ocorreu. Foi un poeta coñecido, famoso e querido no seu pobo e Dario Fo propuxo hai anos os premios Nobel. Foi o poeta máis estudado polos críticos, deixando moitas veces fóra dos libros obras doutras moitas mulleres como Antonia Pozzi, Amelia Rosselli, Maria Luisa Spaziani ou Goliara Sapienza. Do panorama literario italiano do século XX podía elixir outros moitos autores. Natalia Ginzburg ou Adela Turín poderían estar entre os que están traducidos ao euskera. E tamén temos en eúscaro que chega até o século XXI: Susana Tamaro ou Elena Ferrante, entre outros. Pero tiña a sensación de que os seleccionados eran máis descoñecidos e saín dos agochos secretos: Lorenza Mazzetti, Franca Rame e hoxe Alda Merini. Cada un afrontou o século coa súa personalidade e a súa propia escritura. E fixeron memoria mirando cara a dentro sen mirar cara atrás.