Noutro tempo estivemos no programa da Tarde de Euskadi Irratia falando de ópera. Agora está a operar en Radio Vitoria. Á
xente non lle sorprende que ninguén sexa afeccionado ao libro ou ao rock. Pola contra, ser amante da ópera é… E cando esta xente se decata de que a axenda até marzo do ano que vén está chea de compromisos operísticos, sorpréndelle aínda máis. E cando se decata de que vou facer varias viaxes, teño varias gravacións en casa, non se lle mete na cabeza. Teño todo o meu tempo libre ao redor dunha paixón e ademais levei a miña gran afección até a radio. E na radio teño absoluta liberdade para operar coa ópera. Pero xa digo, á xente parécenlle certas afeccións habituais e outras frikis. O meu, por exemplo.

Algunha vez tes esa fricción?
Polo menos non recibín de casa. Aí hai unha cousa, non sei facer cousas, sen paixón. Son moi apaixonado. Non coñezo ningunha transaccional. Recordo que no curso 3 da antiga BBB, o profesor que nos daba música no instituto La Salle de Eibar fíxonos escoitar o primeiro movemento da Quinta Sinfonía de Beethoven, e na gran clase de 40 alumnos, todos queixáronse: “Isto é o aburrimento!”, todos os que o estaban. “Bert, non?”, e eu díxenlle que si que era aburrido. Dábame moita vergoña recoñecer a verdade, dicir que aquela música me gustou, que me encantaba. E fun á única tenda de música que tiñamos en Elgoibar, á mítica Pitxintxu, a comprar a sinfonía en casete e a casa.

A Quinta Sinfonía de Beethoven.
A miña nai pensou que estaba da cabeza. O pai xa non estaba neste mundo. O noso era a familia obreira, tiñamos unha vida bastante humilde… escoitei o casete de forma convulsiva, centos de veces. “Si o quinto é tan fermoso, necesitarei outro!”. No camiño atopei Radio 2 da época, apareceume todo un mundo, e alí e aquí empecei a explorar música. Doutra banda, gustábame cantar e entón pensei: “Gústame Beethoven, gústame cantar… vou ver unha ópera!”. E en 1984-85, ao parecer, fun a Bilbao a ver unha ópera.

Que ópera tiña?
Manon Lescaut, de Puccini. Coliseo visitou Albia. Non entendín dúas cidades, non me dei conta de nada, pero ao final díxenme dúas cousas. Primeiro: “Verei outra, pero antes lerei a obra!”. Segundo: “Non sei cal foi o mecanismo, pero este mundo pilloume”. Desde entón vin máis de 700 representacións de ópera, e vexo unhas 40 óperas ao ano, e non teño intención de deixar de ver. No noso caso somos moi afeccionados á Real, pero entre a ópera e o fútbol de Anoeta, que teñen o mesmo horario, deixei de ir ao fútbol coa ópera por defecto. Sen ópera e música clásica non podo pensar nin un só día. Teño paixón. Como tamén teño moita curiosidade, escoitei moita música diferente, lin moito, e aos poucos fago de embude, hoxe en casa, ouzo sobre todo música dos séculos XX e XXI.

De que tipo de música fala?
Ópera vangardista. Por tanto, son o máis friki dos frikis. Vou ao teatro e vexo de todo. Niso son omnívoro e podo dicir sen medo a equivocarme que vexo todas as representacións de ópera que se ofrecen en Euskal Herria. Teño algunhas actuacións lembradas. Terminade a obra, eu na cadeira, eu pequeniño, ante a forza, a grandeza, o poder da música. “Non son nada!”. E, á vez, outro sentimento: “Como estiven eu, como pode estar alguén sen probar desta música, sen gozar?”. Me vacio completamente. Teño un exemplo, de sempre: En 1999 estiven na primeira tempada do Teatro Real de Madrid. Ópera de Benjamin Britten Peter Grimes. Vin a actuación e descubrín outro mundo, un mundo novo.

Máis que Aldous Huxley, ‘un mundo novo’.
Ópera do século XX, contemporánea, se queres, que trata temas de actualidade. En Peter Grimes, por exemplo, a soidade, a presión social, a tendencia a prescindir e oprimir “diferentes”… A interpretación deume unha patada tremenda nas entrañas. Desde entón, doutro xeito vivo a miña afección. Deime conta de que tiña que abrir a miña perspectiva musical. A clave foi aquela actuación. Estiven dúas horas silenciosa e muda, totalmente tocada: “Que é isto? [Opera] Este mundo non ten límites!”. Cando vou cumprir 60 anos, sei que á miña última hora vou pensar nese pensamento: “Cantas óperas aí, esperando a coñecelas!”.

Fálanos un pouco máis da ópera vangardista. Cría que era unha ópera vella. Monteverdi, Puccini…
E Mozart e os demais! Os prexuízos son enormes. Imos ver unha película, non nos gusta, e dicímolo: “Non me gustou”. Pero ninguén dirá: “Non me gusta o cine. Nunca volverei”. Pola contra, cando falamos de ópera, actuamos doutra maneira: “Enrique, ti es operista, non?”, e eu, claro, que si, que son rabioso. “Pois unha vez fun ver unha ópera e non gustoume nada. Nunca volverei”. Arraigamento! Iso non ten lóxica! Cremos que todas as óperas son iguais, monocardas, dunha soa cor. E non! A ópera cumpriu máis de catro séculos, as estéticas, os tempos, os valores... son diferentes.

Iguais, diferentes...
No século XVII, na época de Monteverdi, estaba ao servizo da corte de ópera. XIX.ean, o tema da ópera era indicado polos mecenas. XX.ean, até a Primeira Guerra Mundial, as convulsións do mundo aparecen na música, comezan os experimentos. Despois da Segunda Guerra Mundial, no tempo da Guerra Fría e da época atómica, a ópera explota e créanse estéticas completamente diferentes. O mundo de Philip Glass non ten moito que ver con Olivier Messiaen, e Messiaen non o ve con Morton Feldman, nin Feldman con György Ligeti. Os nomes dos operadores daranse sucesivamente e a xente preguntarache: “Ah, pero hoxe escríbese algunha ópera?”. Estamos rebosantes de prexuízos, de que a ópera é para os adxuntos, para os atrasos, para os eruditos. Eu non son nin unha nin a outra nin a terceira, pero son unha operadora, con todo. Outro problema é a educación.

Quere dicir educación musical ou fala de ensino en xeral? Porque ti es profesor.
Profesor de Historia. A música non se aprende nin se ensina. Trátase dunha materia de terceiro curso. Ensínase a tocar a frauta, pero non á historia da música. E a historia da música non é coñecer os nomes dos compositores, senón coñecer a relación entre a música e a historia da época. No bacharelato ensínase a historia da arte, pero non hai referencias musicais! Un disparate! Unha das artes máis importantes, ignorada! Eu creo que o ensino musical debe integrarse no sistema educativo e relacionarse coa historia. Non se pode entender a música actual sen coñecer a historia actual. Non se pode entender a música de Sostakovich sen entender a Revolución Soviética. E ao revés, claro. Aí está a cuestión. Hai que facelo no conservatorio de música? David de Miguel Ángel explícase a todo alumno e Mozart, Beethoven, Wagner non. Tampouco obras de compositores contemporáneos. Pero iso non o expón ninguén. E aí estamos.

Afai escoitar óperas dun lado a outro, en que se atopa a súa situación na nosa contorna e nos países veciños?
Imos pasar o fin de semana a Viena ou Berlín e de venres a domingo podemos ver tres ou catro óperas en tres ou catro teatros. A entrada máis cara custaría entre 80 e 100 euros: catro espectáculos diferentes, de diferentes épocas e estética. Neste sur de Europa poderiamos elixir unha ópera aquí ou alá. En Londres e en París, cando queiras, porque as dúas grandes metrópolis son tan grandes. Ir á ópera non é un luxo, aínda que en Bilbao temos a tempada de ópera máis cara de Europa. Palacio Euskalduna. Ver a nenos e mozos escoitando ópera nos teatros europeos non é sorprendente. Aquí si. Antigamente era o baby das representacións de ópera de aquí. Agora, por suposto. A idade media é moi alta. É necesario un percorrido para tomar conciencia completa do que ofrece a ópera. É un proceso.

Como vostede mencionou a tempada de ópera de Bilbao, hai outra nos nosos pobos?
Hoxe tes máis representacións de ópera que nunca en Euskal Herria! Donostia-San Sebastián, Pamplona, Bilbao –non só no Euskalduna senón tamén no Arriaga–, e, doutra banda, hai tempadas de menor rango, modestas, pero moi importantes: Na tempada de Irun tes dúas ou tres óperas, títulos típicos, entradas duns 25 euros, sen intérpretes de primeira, pero sempre cun nivel moi digno. Ademais de en Irun, vin a ópera en Arrasate, Basauri, Burlada, Tudela… Adoitan ser compañías con escasos recursos, pero se comportan de forma ordenada. Parécenme moi meritorios, difunden a arte en pequeno formato en pequenos pobos. Fan o traballo que debería facer un goberno.

O traballo que debería facer o goberno?
Eu creo que un goberno debería ter unha liña de traballo específica para a difusión da ópera, pór a ópera dispoñible en todos os teatros, completar un circuíto. En Euskal Herria, cada organizador ten moi interiorizado o seu ámbito. Os de Irún en Irún, os donostiarras en San Sebastián… Hai dezaoito quilómetros entre eles. O que se fai nun non se pode ofrecer no outro? O que se fai en Bilbao, non se pode ofrecer en Basauri, Santurtzi ou Barakaldo? Temos teatros e auditorios excelentes, tanto nun como en outro! & '97; Pero domina a aldeanería, eu a miña e xa está. Estou falado con algúns xestores e é inútil. Non hai modo.

Hai compositores de ópera, intérpretes?
Aí están sempre as grandes estrelas Julián Gaiarre, Florencio Constantino... Hoxe quizais non teñamos estrelas, senón un grupo moi interesante de cantantes. Están a traballar nos teatros máis importantes do mundo e si fosen futbolistas coñecería a todos os mundos. Mikeldi Atxalandabaso, Miren Urbieta… Agora é a forma de escribir unha ópera en eúscaro e de interpretala perfectamente.

Escribir a ópera en euskera…
Aixkiria! E onde está o noso patrimonio lírico? !… No almacén, totalmente cuberto de po! Se empezamos a limpar, apareceríannos centos de títulos. O pasado outono, IBS Classical publicou Maitena, de Charles Colin. Tamén querería publicar dous máis: este ano Lide e Ixidor de Etienne Intxausti, e ao ano seguinte Mirentxu de Jesús Guridi. Perfecto. Agora son doce as óperas publicadas en eúscaro. Todos os teño en casa. Pero Mirentxu de Guridi é aínda unha obra inédita. Iso é unha vergoña.

Que cres que habería que facer?
A publicación das gravacións é obrigatoria, aínda que haxa poucos compradores. Unha vez publicada, coñeceremos a obra, coñeceremos a algúns cantantes vascos e coñecerán no futuro como se interpretaba esta música a principios do século XXI. Non sei cando as institucións públicas tomarán medidas para protexer o noso patrimonio lírico! Protección e difusión. Non hai gravación de Zigor de Francisco Escudero, si de Gernika. A última gravación de Amaya, de Guridi, data de 1999, interpretada por cantantes norteamericanos, porque na época non había entre seis e oito cantantes vascos para interpretala. Hai cousas que se fixeron ben. As tres óperas de Usandizaga están agora dispoñibles, pero a última gravación de Enark realizouse no franquismo vermello, dirixida por Ataulfo Argenta. Non hai novas versións! Así vivimos.

Antes en Euskadi Irratia, e agora en Radio Vitoria, falou da súa paixón...
Non o sei facer doutra maneira. Así me dixo o responsable de Radio Vitoria: “A paixón que pos en Euskadi Irratia gustaríame que fose semanal no programa de Radio Vitoria”. Eu tento facer o meu parte. Algún oínte díxome algunha vez: “Polo menos apetéceche acudir á ópera! Se gozo da metade que ti gozas, merece a pena!”. Outro, unha vez máis, escoitou e decidiu levar á noiva á ópera para que lle fixese a petición de matrimonio. Aquela suor miña! Miúda responsabilidade!

Imos á ópera!
Deixa os prexuízos, ponche na cadeira de brazos para gozar limpo do espectáculo e é posible que no teu interior ocorra o que nunca pensarías. No entanto, convirá optar pola obra. Verdi, Puccini, Wagner… sempre están aí, tratando temas de outrora. Con todo, hoxe en día unha ópera do século XX resultaranos máis próxima e comprensible. Dado que os textos están en eúscaro e castelán, non existe inconveniente para continuar a obra.

Recoméndanos a ópera do día actual.
Por exemplo, levaría aos mozos a ver a Wozzeck en Alban Berg. Aí, durante hora e media, nun idioma especial, a violencia de xénero. Descobre Wozzeck, a violencia de xénero, a pobreza e a opresión dos traballadores, a actitude burgoda das clases opresoras… Iso comprenderao facilmente o mozo espectador. A súa estética actual, o uso dos computadores e a informática facilitou as cousas, o uso do vídeo... A ópera contemporánea é unha arte terrible que consegue o que outras artes non conseguen: sacudir o teu interior, por exemplo. Abre a mentalidade, ven á ópera, ve unha obra, ve outra…

* * * * *

A TRANSICIÓN ESPAÑOLA
“Durante a Transición, rompeu o desexo de recuperar as obras vascas e, en canto á ópera, gravouse a antiga Olescoria de José Olaizola. Emitiu Radio Popular de Loyola, e a gravación saíu moi grande. Graváronse Leidor de Eduardo Mokoroa, Itziar de José Oñate e outros. Pero non chegan nin a media ducia. O noso patrimonio lírico está totalmente esquecido”.

MASCULINO
“Historicamente, fóra dos cantantes —con María Calas—, o resto foron homes. Agora a directora de mulleres non é nova. Con todo, o desequilibrio é moi grande. Quizá os principais operadores vivos son o inglés George Benjamin e a finlandesa Kaija Saariaho. Saariahok presentou L’ Amour de loin (Amor afastado) no ano 2000 e provocou un terremoto no mundo da ópera. A ópera é un reflexo da sociedade”.

ÚLTIMA PALABRA

FORMAS DE ILUMINAR A CARA

“Os operanistas únenos a paixón. Vémonos na actuación operística duns e outros, e pronto nos atopamos no coloquio. Dixéchelo a nós e á miña noiva: ‘Estades tolos, escoitar é delirante. Non se pode adiviñar de que falan’. Tamén me di: ‘Cando falan de ópera ilumínase a cara’.