Por que agora?

Porque até agora non foi posible, sobre todo porque a biografía de Txomin [Iturbe] debíase ao que os testemuños doantes teñen na memoria, e porque estes testemuños aínda tiñan demasiado empeño en contar cousas, sobre todo polas consecuencias xudiciais que puidese ter.

Explicou a Txomin Iturbe como exemplo da súa xeración. Cal é esa xeración?

Nacido ao termo da chamada Guerra Civil Española, a primeira xeración atreveuse a facerse cargo daquilo que caera na desesperación e a enfrontarse ao orgullo da ditadura. Esta xeración demostra que a ditadura se pode loitar contra ese aparentemente todopoderoso, pódese enfrontar.

Fala dos anos 60...

Joxe Manuel Pagoaga Peixoto di que a década dos 60 foi unha época de sementa. Todo o que puidese parecer vasco foi sementado nunha sociedade que fora erradicada e esmagada da contorna pública e privada. Aí xurdiu a nova canción vasca, onde se estableceron as bases do euskara unificado, creouse o cooperativismo, comezouse a celebrar a mecanización da agricultura, celebráronse tamén as festas vascas... Había un ensino da sociedade vasca, unha xeración que empezou a imaxinar outro tipo de Euskal Herria.

De onde chegou Iturbe a ese movemento?

Do euskaltzale, sobre todo, do vasco. A súa primeira colisión foi a do eúscaro. Estes baserritarras, ao chegar á rúa, tiveron o seu primeiro choque co mundo do castelán. Na rúa falábanse en castelán, chamábanselles boronos, cacharreros. Nesa época tamén cantaba Lourdes Iriondo “somos novas e non estamos de acordo”. Esta mocidade disconforme foi dalgunha maneira a que entrou en [ETA], porque vían que esa institución se enfrontaba ao franquismo.

Este camiño levou a Iturbe ao exilio en 1968. Pero non é un corte na súa militancia.

Unha posible ruptura na vida de calquera refuxiado. Pero hai militantes que crían que a súa militancia política armada e social tamén tiña que seguir en Iparralde. Por iso trasladáronse desde a costa norte ao interior de Garruze para integrarse, traballar e vivir nesa sociedade interior. Instaláronse invernadoiros, onde se reuniron Eustaquio Mendizabal Txikia, Argala, o propio Txomin... Querían integrarse a través da agricultura, porque o mundo da agricultura era un mundo vasco no País Vasco Norte, aínda que non era nacionalista, polo menos conscientemente.

En varias ocasións os grupos parapoliciales tentaron acabar con ela. Como o vivía?

En 1975 fixéronlle estalar o coche na porta da casa e el e o seu fillo saíron feridos. Peixoto conta que el chegou a casa media hora despois do atentado e que Txomin pediulle que lle levase a comprar un novo coche. Compraron o coche e entón díxolle: “Agora imos a unha pastelaría”. Comprou pasteis para levalos a casa. “Cando as cousas están acedas un pouco de fame fai ben”, dixo algo así. Iso era Txomin.

Morre deportado en Alxeria. Como chegou alí?

Txomin foi detido en Iparralde en 1986, estivo en prisión e de alí foi levado a Nadal e de Nadal a Alxeria. Para entón xa existía o rumor das conversacións entre o Goberno de España e ETA. Ao pouco tempo de chegar alí, estas relacións comezaron a materializarse oficialmente. Txomin reuniuse en dúas ocasións con representantes do goberno español. Pero pronto sucedeu o accidente que provocou a súa morte.

Cando llo contaron como un accidente de coche. Pero non foi así, non?

Non. Cando chegou a Txomin, en Alxeria había outros refuxiados vascos, pero a través das relacións entre o goberno alxerino e a institución, clandestinamente. Pero oficialmente, Txomin era o único. Os alxerinos entregaron un convento aos refuxiados vascos para que vivisen alí. Durante as obras de acondicionamento deste convento, mentres pintaba as xanelas da capela, Txomin caeu pola estada e morreu alí. Entón, os servizos secretos alxerinos e ETA acordaron que explicarían a morte como un accidente de coche. Así, querían tapar dalgunha maneira que alí había máis persoas refuxiadas. A ETA tamén lle interesaba, por suposto.

A morte reforzou aínda máis a figura de Txomin Iturbe. Dixo que era máis dun político.

Damos un certo sentido restritivo aos políticos, son os que se dedican á política. Txomin ía máis aló, do político que chegaba ao ámbito humano, ao ámbito dos sentimentos. Entre militantes, coñecidos e moitos políticos vascos tamén tiña o seu aprecio, referencialidad, a súa condición de líder; gañou pola súa forma de ser, pola súa actitude nas relacións. Sabía buscar puntos comúns e non diferenzas.

Cal é o equilibrio entre contar a historia e caer nos personalismos?

Temos unha actitude contraria aos personalismos e paréceme ben, porque tamén é feo caer na adoración dalgunhas persoas. Pero calquera colectivo está composto por persoas, e cada persoa ten a súa propia personalidade, ten os seus cansazos, as súas alegrías, e con todas esas cousas de cada un complétase o colectivo. A recollida destas achas individuais non quita nada á colectividade.