A Asociación de Castelos de Amaiur recibiu o premio Sabino Arana...
Recibimos o recoñecemento con entusiasmo. O primeiro monumento foi encomiado hai cen anos por Arturo Campión. Foi intención da Comisión de Monumentos de Navarra, onde se implicaron as catro deputacións, non só de Navarra. Ademais, foi ás portas dunha guerra, na que as persoas intuían a súa identidade. Quixeron manifestar que en Amaiur xa catrocentos anos antes feriran a nosa identidade, non querían detela. O monólito foi exaltado, e grazas a iso viñeron logo a creación da asociación en 1982 e os posteriores. O premio foi un recoñecemento ao camiño percorrido o pasado cen anos. Hai cen anos estiveron aquí as catro deputacións, e non sei si este ano virán todas. Polo menos convidarémolos.

Cando teredes o evento?
16 de xullo. Hai cinco anos, os que viñeron a escravo da guerra de Noáin, fortificados no castelo de Amaiur. Duraron o ano no castelo. O combate tivo lugar do 15 ao 19 e finalmente foi claudicado o 19, vendo que non podían facer nada, posto que eran 200 ou máis. Polo menos Lauaxeta dio así: “Douscentos gudaris en sumin”… Primeiro cantou Antton Valverde, pero tamén me gusta moito como canta Petti, é máis moderno.

Ao recibir o premio, comentou que fai 40 anos estiveches nun acto celebrado no castelo.
Si. Vivimos en paralelo ao castelo [as casas Makitenea e Mendialdea], e teño un recordo, movemento de xente ao redor do castelo. Eran novos, estaban a enaltecer o monumento. Até entón, creo que nunca estiven neste castelo, aínda que nas festas de Corputz fixéronse procesións. Seguro que o sacerdote era nacionalista. A Asociación Castelo de Amaiur naceu en 1978 coa intención de enxalzar o monumento. Eu tiña entón 13-14 anos. Tiña ganas de saír, polas festas do pobo. Quizais só vía un ambiente de festa ao redor do castelo. E en casa, o meu avó [Gerardo Irungarai] non sentía cómodo charlando co castelo. Era alcalde andante, non tiña estudos, pero era moi claro: collía os libros da nosa escola e todos —sobre todo os da historia— e líaos.

Que recordos ten daquel día?
Recordo o que me transmitiu a miña mamá: “Atención. Os políticos teñen que vir e igual vai ser follon. Atención, atención!”. Era a misa maior aquí, no castelo, e viñemos aquí ao desfile. Ese tempo lía todos os domingos na igrexa, na misa maior. Recordo que xentes! Primeiro no pobo, onde chegou Carlos Garaikoetxea, estaba nun gran coche negro. Eu estaba á porta da casa dun irmán de Amatxi, e alí mesmo aparcaron o coche. E ordenando á xente que o rexeite. “Pero isto, que é isto?”. Unha intriga tremenda. Nunca vira tanta xente en Amaiur. Vin ao Castelo e Praza Timoteo era entón alcalde do val, e como lin na misa xente maior, ben vestida, trouxen e boneta, achegóuseme un home e díxome: “Que ben liches!”, e eu orgulloso! “Así hai que ler, o yainco, non o deus!”. A min encantábame ver xente así e facíao: “Pero que importancia ten este lugar! ?”.

Fala do castelo e di que non era cómodo para o teu papá.
Si. O meu avó non quería contar nada, pero iso mesmo espertaba interese no noso interior. “Por que non quere contar?”. O mesmo sucedía coa amatxi [Juanita Inda]. Era máis dialogante, pero había moitos sufrimentos na escola pola lingua, descualificados, porque non sabían castelán. No pobo, naquela época, tiña o cuartel dos gardas civís; no outro, na casa Agerre, os militares; no hostal da praza, tamén os militares… Por un tempo, en Amaiur, había 200 gardas civís e militares. Todos en castelán. Todos. O descoñecemento do castelán causou sufrimento aos habitantes do pobo. En casa sempre falamos en eúscaro, pero a miña nai dicía: “Para que o eúscaro? Non vale máis aló de Belate!”. E, pola contra, cando canta en eúscaro, coñecía que lle amaba a súa lingua. Tamén era evidente que sufriu.

Que sería Amaiur sen este castelo?
Compararíao con calquera outro pequeno pobo alleo á estrada de Baztan. Trataríase dun pobo con poucos movementos, cun ambiente de barrio común. Somos 250 persoas en Amaiur, dispersas, no casco e nos caseríos. Necesitamos un aloxamento, un lugar de socialización, onde nos xuntamos persoas de todas as idades. “Xa o temos”, dixen, pero tería que dicir “tivémolo”, porque agora se vai a xubilar Luisa, a dona do bar, e por tanto temos esa présa para montar algo nalgún sitio, porque doutro quedaremos sen sitio para socializar.

Que sería vostede si non fose Amaiur? Pasamos polO Salvador...
Fixen a miña vida en Amaiur. Son matrona, o castelo non ten nada que ver co meu traballo. Doutra banda, é verdade que estiven nO Salvador, e quizais si non fose en Amaiur, estaría no ambiente da ONG. Estiven nO Salvador a principios dos 90, durante seis meses. Ese mundo atraíame. Quero dicir que me axudemos nalgún país de fóra. Cando estudaba enfermaría, estaba a realizar as prácticas do último ano no hospital de Pamplona, coñecín a un médico na planta de traumatología. Pello Goiatxe era un dos Médicos Sen Fronteiras. Foi ferido na guerra dO Salvador, mesmo deixado morto, pero estranxeiro, e movéronse e conseguiron evacuar. Trouxérono e estivo ingresado no hospital de Pamplona durante un mes. Eu, como estudante de enfermaría, el sempre estaba disposto: “Ti practica comigo!”. Eu tiña vinte anos e meteume na cabeza: “Eu tamén teño que facer algo así!”. Fíxenme amigo de Pello e por ela contactei con Askapena.

E estiveches nO Salvador durante seis meses, como dixo antes. En que sentido?
Estiven na clínica dunha comunidade, axudando a organizar a farmacia e o almacén, no cantón Guarjila do departamento de Chalatenango. E alí estaba Jon Cortina. [Ignacio] Ellakuria e outras sete persoas recentemente falecidas [novembro 1989], cando eu estaba aquí. Matáronos ao final da guerra, e eu fun ao ano seguinte, na primeira fase electoral, porque estiven como observador. Teño unha pasaxe alí, pollita vulgar…

Necesitamos que nolo contes.
Un domingo estou tranquilo e apareceu un home. Creo que chegou con outro, que non era só. Preguntoume: “Ouza, papá Jon Cortina?”. E dicíalle: “Está a celebrarse a misa, pero fite vai esgotar e virá”, porque eu estaba á beira da casa de Jon Cortina. Empezamos a falar. Deime conta de que non era de alí, e que tampouco era dO Salvador. E da conversación, soubemos que os dous eramos navarros, e preguntoume a que país pertencía. Faláballe de Navarra Norte, “Baztango”. “Quen ten que coñecer a Amaiur!”, pensei. “De que país?”, con todo, preguntoume, e eu entón si, que era de Amaiur. “Ah, si? Pois eu coñezo un en Amaiur”. “Cal?”, eu, e el: “Felixa, de Mendialdea”. E eu: “Pois eu, a súa filla!”. Koldo Katxo era xesuíta. Desde entón, regálame cada ano a axenda de América Latina. Anual.

Tiña vinte anos cando foi aO Salvador. Cal era a súa intención?
Fun axudar, pensando que podía achegar algo. Cando cheguei alí, deime conta de que eu podía achegarlles pouco, pero eles a min moitísimo. O sentido mesmo da vida. Porque a súa filosofía sexa, sexa e sexa neno. “Para que tantos nenos?”, eu, e eles: “A que morren!”. & '97; Ou as matanzas das mulleres co recambio, por un home! E ás veces valorábanse a min mesmo. Outra cultura. Polos contratempos das mulleres, os momentos nos que elas soas reuníanse para traballar… se deformaban, sentían libres. En casa era posible.

Con todo, foi enfermeira.En canto á
visión da enfermeira, vin que as enfermidades que temos aquí absolutamente dominadas aínda limitan enormemente a vida cotiá. Non ter un ovo cada día, ou unha proteína axeitada! Ou vacinas! Pero a vacina, non agora a do coronavirus, senón a de sarampión, ou os tétanos… os que nós temos hai tempo que deixamos atrás. E que intereses hai para que non teñan esas vacinas. Ou por que as institucións non fan nada máis.

Aí estamos sempre co 0,7 e que non se blanquea… A familia
tiña o aloxamento de Amaiur, veu unha vez un empresario alí e decatouse de que eu era nO Salvador. Dixo á nosa nai: “Quero mandarme diñeiro”. E mandoume, como dicía: “Colle o que necesitas de ti e xestiona o resto alí”. En Guarjilla había nenos desnutridos. É curioso, porque alí empecei a valorar tamén a lactación materna. Vin que os nenos morrían cando deixaron de mamar, porque non tiñan outro alimento. “O peito da nai, a comida do neno”, como di a canción. Mentres aleitaban, tiñan a garantía de manterse vivos. Co diñeiro daquel empresario, compramos tantos ovos, conseguimos leite –moi ben tostado–, e uns cantos nenos puideron vir á clínica a comer un vaso de leite e un ovo cocido.

Fala vostede de “unha chea de días”. E despois desa chea de días?
Esgotouse o diñeiro e nada. Non foi máis que un parche… Pero me deixaron clara unha idea de Askapena: “Non tes que traballar alí para salvar a vida de ninguén. Non es de impotencia, nin tes que ser de forza maior. No caso de que acheguen algo a eles, a súa achega debe ser unha forma de que eles poidan ir logo pola súa conta no camiño que vostede marcou”. No meu caso, alí non había enfermeiras, senón promotores da saúde.

Que é o “promotor da saúde”?
Eran mozas do pobo, que sabían ler e escribir exactamente –as erneas, as que viviron a época da guerra–, e que tiveron que aprender a traballar como enfermeiras xunto a Pello Goiatxe. Estas promotoras da saúde, esas mozas, fixeron o que eu xamais fixera: estiveron en amputacións, en operacións cargadas de metralla… ensinámoslles as medidas de asepsia, porque lles ensinamos as mans. Por iso chamáronme o camiño na Liberación, nós capacitámoslles, formámoslles para que eles sigan traballando. Logo empezaron a chegar os fondos do goberno de aquí, os soldos para eses promotores, etcétera. En que gastaban o diñeiro? Comprando un televisor, por exemplo. Pero non tiñan nin sequera para comprar leite e ovo ao mes! E nós preguntabámoslles: “Pero como gastades o diñeiro comprando a televisión?”. “Ah!, queremos ser como vós!”. NO Salvador xurdiron enormes contradicións.