Hai unha fermosa anécdota: Algúns curmáns de Navarra estaban comprometidos a casar. No último momento unha rica viúva mostrou o seu interese por casar con ela. A propia moza notificoulle ao mozo: “O outro quere casar comigo, pero eu non me vou a coller a ese ancián”. Ao cabo dunhas semanas, o mozo volveu sentar. Que ambos utilizaban algo. Ía á moza e ela, chorando, si, tivo que pechar a voda co ancián. O mozo, moi enfadado, acudiu a Pello Errota para pór bertsos. Difundíronse os bertsos e chegaron ao ancián. El tamén apareceu na fogueira de Pello Errota: “Eu merecíame algún sitio? Como faltaba á miña noiva, non me fixo máis que “pretender”!”. O molinero explicoulle que só fixo o seu traballo. Estimados/as: “Entón poñas outros ao meu favor!”. Pero Pello Errota acudiu ao mozo polo si ou polo non preguntándolle que debía facer. El sabía ben o que valía pór os versos –cinco duros–, e deulle outro tanto a cambio de non polos. Unha vez cobrados dúas veces os bertsos colocados, o asteasuarra quedou satisfeito.

Unha gran parte dos bertsos escritos forman parte das vodas detidas no camiño, algunhas das cales Antonio Zavala publicou fai 60 anos no libro A voda perdida (Auspoa), tamén se fixo unha segunda colección en 1999. Era bastante frecuente: si a intención matrimonial dunha parella fracasaba por algunha das razóns cambiantes do último momento, o pretendente recorría a un bertsolari para dicirlle mal da ex parella. Tras dar forma aos purrustes, pasaban pola imprenta e abríanos ao catro ventos. Na maioría dos casos, os homes eran os que divulgaban trapos sucios contra as mulleres, e aínda que fóra en contra, a maioría das veces era por iniciativa do pai da muller. Tratábase, pois, de versos por encargo, pero non sempre. Di Joxemari Iriondo que en moitas ocasións os propios bertsolaris colocaban ás ex parellas. “O último repertorio de versos deste estilo poríao seguramente o recitado Segundo Etxeberria. El contoumo: cando a súa noiva lle deixou púxolle dezaseis versos, pero a miña nai prohibiulle publicalos nalgún sitio e retirounos”. Na maioría dos versos acúsaselles ás mulleres de non cumprir a palabra, de non ser fiel ou de ser codiciosas –hai quen se meteu a monxa e quéixase, de que a noiva se casou co seu pai, ou de que se ofende contra os veciños que estiveran en xogo para que a voda fracasase–. As relativas aos homes son bastante menos frecuentes, e a maioría son reaccións de acusacións previas que eles mesmos lanzaron co fin de defender a súa honra.

Para Pello Esnal, unha das principais características que fai do libro un pouco difícil: “Son versos descontextualizados e, ademais, Zavala eliminou expresamente os nomes e lugares de residencia dos protagonistas por non falar de ninguén. Percibímolo moi preocupado e non lle faltaban razóns. Estes versos adoitaban ter grandes secuelas, e non é de estrañar que non queiramos renovar esa dor”. Iriondo cre que a elección de Zavala non era só cuestión de respecto: “Borrar nomes de personaxes e pobos era unha forma de evitar denuncias. Porque nos versos seguidos mencionouse o nome de alguén e a familia acudiu aos tribunais”. Polo si ou polo non tivo especial coidado en elixir os versos máis antigos –XIX. Os primeiros do libro datan da segunda metade do século XX. Desta maneira asegurou que ningún dos citados nos versos vivía.

Pero ademais da falta de contexto e referencia, hai outra cousa: o eúscaro dos bertsos non é o máis fácil de entender. “Canto máis vello é o verso, máis difícil é o eúscaro. Quizais iso retraiga a máis dun, pero trátase de afacerse”, di Esnal. Os bertsolaris non querían que o seu nome aparecese nos papeis, polo que non se pode saber a quen pertence cada lote. É sabido que polo menos os bertsolaris máis punteiros exercían estas funcións: Pello Errota cobraba cinco duros de prata; Txirrita, que é máis tarde, cobraba dez. E como o traballo remunerado dá a lexitimidade ao cliente, ás veces pedíanlles arranxos: táchese esta liña de bertsos, colóquea con máis dureza. Todo era para acurtar a fama do opoñente, sempre sen perder a credibilidade dun mesmo.

Tamén houbo “bertsos impedidos”. Si movíase a tempo ante a mínima sospeita, nalgún momento conseguían convencer a un ex pretendente para que non lle puxese vertixe. Pero a maioría das veces era inútil. Si publícanse, os veciños que pasaban fame de cebo tragábanse con ganas e abríanse de golpe. A vítima tiña entón tres opcións: manter o silencio en lugar de explotar o interior, contar o seu punto de vista a outro bertsolari, ou demandar ao pretendente. Din que foron moi castigados máis dun home.

Non se pode saber cantos bertsos publicáronse sobre as vodas perdidas, pero se se atende a Zavala, xa é suficiente para completar máis de media ducia de libros. A tradición necesitaba un arraigamento para cando Joxe Miguel Bitoria ‘Anbuerri’, de Asteasu, viu un nicho de negocio: narraba en verso as rupturas entre parellas inventadas. Unha vez que o home vendeu unha partida á muller, ela facía outra que respondía o home e, para terminar, unha última que se dirixe de novo ao home á muller. “Unha novela de entrega, evidentemente, completa”, afirma Zavala. Sabendo que cada lote cobraba un can grande, pódese imaxinar canto se enriqueceu. Fíxese, ao morrer deixou 13.000 pesetas.

Un dos poucos medios de comunicación da época

Os versos perdidos pola voda son difíciles de entender desde a mirada actual, segundo Esnal: “Dá traballo crer como se publicaban e difundiron este tipo de versos, lanzando trapos sucios entre homes e familias. Ás veces, ata que algunhas familias se marquen para sempre”. Zavala aclara algo no preámbulo do libro: algo posible foi nunha época na que a vida popular e a literatura estaban completamente unidas. A medida que se amplía a brecha entre vida e literatura, estas prácticas desapareceron aos poucos, así como os disturbios, as sesións, os odios e os rancores. En definitiva, tratábase dunha variante máis do amplo fenómeno dos versos.

Hai que ter coidado con non meter no mesmo saco os bertsos vellos e novos, segundo advertiu Esnal. Aínda que teñen o mesmo nome, son novos versos os que se publicaban en revistas, e os que se publicaban, ou os que hoxe se envían aos certames. Pola contra, os versos antigos son os iniciais, que se imprimían en papel solto en imprentas, para a súa posterior venda. Como se dixo, tiveron unha vida duns 100 anos, e segundo Esnal, a serie Perretxikuak de Luís Rezola ‘Tximela’, publicada en 1965, pode ser o último bertso antigo. Pero apenas se publicaron despois da última guerra.

Tamén costa imaxinar o peso que tiñan os versos na sociedade da época. Entre os que puxeron versos atópanse Xenpelar, Bilintx, Pello Errota, Manuel Antonio Imaz, Udarregi, Pedro Maria Otaño ou Txirrita, ás veces por iniciativa propia, outras por encargo de alguén –como no caso dos matrimonios perdidos–. Unha vez extraído o lote da imprenta, iniciábase a fase de comercialización dos versos. Zavala describe o proceso: en feiras, mercados, festas, romarías, a voz do bertsolari, que era “un home con boa garganta”, podíase ouvir en calquera lugar. Colocábase nunha esquina de rúa e comezaba a cantar. Achegábaselle unha chea de oíntes con curiosidade polos novos versos. O que podía compraba inmediatamente o papel de verso, o que non podía, ou o que non sabía ler a pesar do diñeiro, puña os oídos tensos, e non se afastaba do vendedor ata que estudaba todo o departamento de memoria. Os que se retiraban á súa casa en burro ou en carro cantaban versos comprados, e para cando chegaban case todos os aprendeu de memoria. E alí tamén sempre había alguén que pedía bertsos.

Os versos centrábanse en temas relixiosos –as vidas dos santos, as misións dos pobos, as panxoliñas–, temas sociais –as desgrazas dos noivos, as peripecias dos casados, a vida nos cuarteis, os problemas sociais…–, de acontecementos cotiáns –noticias políticas, de guerra, roubos, asasinatos, disturbios veciñais, vodas perdidas…–, e tamén de deportistas –apostas de harri-partidos. “Basicamente tiñan a mesma función que os medios de comunicación na actualidade. Traballaban todas as cores: rosa, negro ou amarelo”, di Esnal. Os versos seguidos informaban e creaban opinión; permitían debates políticos e persoais de todas as clases; e, en ocasións, exercían a función contrapeso da xustiza das institucións oficiais. Ás veces recorrendo á narración, a outras á lírica, ás veces achegándose ao estilo de prensa, ás veces ao relato. Esnal lembrou que os versos se esforzaron tamén na “comida mental que tan ben fan os medios de comunicación de hoxe” e que non é casualidade que o maior número de versos publicouse na Segunda Guerra Carlista, de 1872 a 1876. Para chegar á maioría dos vascos, e tratar de convencelos, o bertsolarismo era o camiño máis rápido para os de ambos os lados. Con todo, na guerra de 1936 ocorreu o contrario: para entón o xornal e a radio estaban moi estendidos, moita xente sabía castelán e os versos perderon a súa antiga función ideologizadora.