Os problemas estruturais teñen que ver coa saúde mental e, en consecuencia, canto máis subarraigada é a posición nesta estrutura, menos privilexios ten, máis posibilidades ten un de padecer sufrimento psíquico. Dito doutro xeito: os oprimimientos pasan a factura. Neste sentido falaba a psicóloga Leire Pinedo Rodríguez en Larrun #268 sobre saúde mental: “Se só centramos o foco do suicidio nas enfermidades mentais, non nos centraremos noutras áreas, e por exemplo, non poder levar unha vida digna ou levar unha vida precaria son factores de risco”. Á hora de explorar a orixe dos suicidios ou malestar psíquico, xa que moitas veces as enfermidades mentais distráennos a atención, coma se atopásemonos/atopásemosnos cunha única explicación ante a complexidade –ou incomprensible– do que estamos a estudar. E así, individualízanse certos malestares que non necesariamente teñen que ser individuais, deducindo que en lugar do contexto teñen que ver co individuo –a súa natureza, xenética ou factores biolóxicos–.

A esta lóxica oponse o artigo de Carlos Cascos A mercantilización da saúde mental: non es ti, é o sistema (Mercantilización da saúde mental: ti non es o sistema), que suxire que, tendo en conta que a nivel europeo o 54% dos mozos padece ansiedade ou depresión, o que xera cifras de tamaño é un sistema que hai que cuestionarse de raíz. Defende que, en lugar de centrarse nos mozos, debería situarse nas condicións materiais e simbólicas destes mozos. Podemos facer o mesmo exercicio coa anorexia e achegar algúns datos: se hai datos que se repiten no lugar e ano tras ano, o 90% dos casos danse nas mulleres e o 10% restante nos homes; por exemplo, a investigación sobre o perfil do usuario do sistema de saúde mental de Osakidetza vén indicar como se mantén esta porcentaxe ano tras ano , xa que as variacións nos datos de 1995-2011 son insignificantes. Ademais, as investigacións realizadas nos últimos anos evidenciaron o malestar que tamén ten moita incidencia no colectivo de LGTB+, e segundo un cuestionario realizado en EEUU en 2018, máis da metade dos de entre 13 e 24 anos deste colectivo tiña un diagnóstico de ‘trastorno alimentario’, sendo a anorexia a máis frecuente. E con datos significativos, non pode pasar desapercibido o incremento de casos de anorexia detectados no contexto de COVID-19, xa que só en Bizkaia detectáronse un 153,33% máis de casos, segundo o Informe sobre a saúde mental dos adolescentes. A determinación do xénero no desenvolvemento da anorexia, ou o auxe que poden experimentar os diagnósticos en contextos pouco habituais e complexos, entre outros, suxiren que a anorexia tamén está estreitamente ligada ao contexto sociocultural. Aquí, non é o sistema o que hai que cuestionalo?

“Baixo toda enfermidade psíquica escóndese un conflito social”, sinalaba o psiquiatra italiano Franco Basaglia. “Non nos falta serotonina, sóbranos o capitalismo”, apuntan como lema algúns contemporáneos que fan unha lectura crítica da saúde e a psicoloxía. Nestas páxinas pretendemos tirar do fío de quen sinalaron que a raíz de moitos sufrimentos psíquicos é estrutural, unha imaxe infestada de anorexia, entendendo que a que falamos tamén está estreitamente ligada á estrutura e ao contexto sociocultural. Polo menos en parte, as lecturas sobre anorexia realizadas desde distintos ámbitos veñen recoñecer que é así, porque todos recoñecen que ten unha orixe multicausal e que teñen influencia aspectos educativos, sociais ou culturais. Con todo, a investigadora Eva Zafra Aparici destaca na súa tese doutoral que, aínda que o consenso sobre a orixe multicausal é xeral, non existe consenso nin consenso á hora de determinar cales son estes factores, “especialmente no social e cultural”. O discurso que máis forza adquiriu identifica as raíces socioculturais da anorexia no peso da moda e nos canons estéticos ríxidos en función dunha beleza ideal inalcanzable. Con todo, se nos fixamos na historia da anorexia, é unha lectura que perde consistencia, xa que o que coñecemos como anorexia tamén existiu en épocas nas que existían belezas ideais moi diferentes na forza. Non é unha enfermidade moderna, como adoita repetirse en moitas ocasións. A partir de aí, o discurso dominante sobre a anorexia ten algunhas arestas que son discutibles.

Da santidade á enfermidade

Un repaso histórico da anorexia abre o ensaio O que nunca che contaron sobre a anorexia, da médico Pomba Gómez, que nunca che contaron sobre a anorexia, co fin de descubrir desde cando existe a actitude de deixar para comer voluntariamente. Segundo a súa documentación, os primeiros documentos que nos falan das persoas que se negan a comer son os da época precristiana. O medicamento grego Corpus Hipocráticum atópase no folleto de ensinos e pertence a Hipócrates de Cos (469-377 k.a.). Con todo, dado que a falta de apetito pode deberse a diversas razóns e que non é moi clara neste sentido, non se pode concluír que a sintomatología das persoas que entón deixaban para comer sexa semellante á que hoxe chamamos anorexia.

Hai que dar o salto á Roma do século I para atopar máis referencias sobre as persoas que deixaron de alimentarse. O médico grego Metrodora formou un tratado de medicamento sobre as enfermidades máis sufridas polas mulleres da época, e no capítulo dedicado á novas fala do que denominou Sitergia. En grego significa “rexeitamento a comer”, palabra que utilizou para referirse ás mozas romanas que deixaron de alimentarse. “O principal síntoma era a negación obstinada da inxesta de alimentos para manter unha delgadez extrema e a desaparición da menstruación. Esta descrición correspóndese coas características atribuídas á actual anorexia nerviosa”, le Raquel Santiso Sanz Cuerpo, sociedade e cultura: Un estudo antropolóxico dos ‘trastornos da conduta alimentaria’ (Corpo, sociedade e cultura: Estudo antropolóxico dos ‘trastornos alimentarios’) no traballo de investigación. A curiosidade por coñecer a causa deste fenómeno levou a Gómez a profundar no tema e a concluír que aquelas mulleres deixaron para comer para librarse do seu “destino biolóxico”. Fronte á falta de dereitos e liberdades da época e os matrimonios forzados, “tiñan a única arma que tiñan para revelar: non dar fillos”.

As conclusións de Gómez foron idénticas ás de Trotula de Salermo (1110-1160), case un milenio antes, nun contexto moi diferente ao de Metrodora, á hora de centrar a atención nas posibles razóns polas que algunhas mulleres deixaron para comer. O cristianismo estaba a expandirse en Europa, e moitas mulleres empezarían a sumarse ás prácticas ascárticas, levando o xaxún ao extremo. Proba diso son as referencias a mozas que se negan a comer na literatura teolóxica dos séculos V a XVI. Segundo Trotula de Salero, as mulleres adolescentes que deixaron para comer buscaban librarse da función de crear nenos. E no contexto da época, ademais, lonxe de recibir reproche de volta, producían admiración. “Coa garantía desta nova doutrina que valora máis á muller virxe que á muller casada, as mulleres dos primeiros séculos da nosa era atopáronse, de súpeto, na posibilidade de liberarse da súa indignidade e a súa inferioridade fronte ao home”, afirma Gómez en Anorexia nerviosa: unha aproximación feminista. Sobre o fenómeno escribiu o historiador italiano Rudolph Bell e recolleu as biografías de 261 santos italianos en Holy Anorexia (Santa Anorexia), todas elas que cumprirían as actuais condicións diagnósticas para consideralas anoréxicas. Segundo Bell, a maioría dos santos medievais eran anoréxicos.

Pero como son as cousas, daquela santificación á criminalización só houbo un paso. “A desconfianza cara ao crente que fai xaxún farase cada vez maior. Xeneralizarase a sospeita de que son Hereje porque vivían dun lume interno máis que dos alimentos da terra”, asegura Santiso. Na época da inquisición, a actitude considerada divina pasou a ser un signo de demonización e unha razón de queimarse no lume. Aquí comeza a espía do anorexio, primeiro por parte dos clérigos, e máis adiante por parte dos médicos.

Entre os séculos XVI e XVIII producirase a secularización da sociedade e o mesmo ocorrerá coa práctica anoréxica: quen se neguen a comer xa non apostarán pola vida relixiosa. Converteranse en fonte de curiosidade aos ollos de quen queren atopar a razón ao fenómeno. Así, expertos de diferentes ámbitos realizarán desprazamentos aos domicilios deste xaxún. “Seguirán sendo as causas sobrenaturais a explicación principal, pero a tensión comezou a aflorar entre as interpretacións máxicas, relixiosas e científicas”, asegura Santiso. Os médicos empeñáronse en analizar o fenómeno e en deducir si era posible sobrevivir sen alimentos. Foron tan rigorosos os seguimentos que, máis que unha observación, poden ser considerados como espías: nalgúns casos, pechábanse temporalmente coa persoa que deixou para comer polo médico, co fin de documentar todos os detalles da marcha do mesmo. Como se constatou, as mulleres falecidas como consecuencia dunha observación máis extrema foron bastantes, xa que se os observados aforcan algo, aínda que a cantidade sexa mínima, o xaxún considerábase unha fraude. Lonxe de extraer conclusións nítidas destas observacións, as teorías e interpretacións científicas multiplicáronse e, como recolle Santiso, “moitos deles tiveron como orixe o aparello reprodutor feminino e a personalidade manipuladora, fascinante e enganosa das mulleres, que buscaban chamar a atención sobre esta actitude”. Neste momento, esta interpretación ten eco. Finalmente, a práctica anoréxica asociaríase e diagnosticaríase coa histeria ata que se xerase o termo anorexia nerviosa que chegou até a actualidade.

O termo nacerá no século XIX coa estabilización da ciencia biomédica e o auxe da psiquiatría. O médico francés Charles Lasegue deu o nome de “anorexia histérica” á descrición clínica da enfermidade e o psiquiatra inglés William Withey Gull utilizou o termo “anorexia nerviosa”. Ambos utilizaron a “naturalidade irracional das mulleres” como apoio aos seus razoamentos científicos. Así o explica Santiso: “Tentaron buscar sen éxito as causas orgánicas que explicarían a anorexia nerviosa. Entón trasladaron a atención á mente, atribuíndo a orixe da anorexia ao estado psíquico dos pacientes”. A través deste proceso a anorexia pasou a ser entendida como enfermidade, e “unha vez estabilizado o termo, a represión, a dominación e o castigo foron o trato recibido polos pacientes con anorexia nerviosa. Con eles arrinca a psiquiatrización da anorexia”.

Segundo as explicacións de Santiso, unha “gran parte” dos expertos que hoxe tratan a anorexia, considera que as persoas que abandonaron voluntariamente o termo anorexia nerviosa en épocas anteriores á produción do termo, non poderían ser diagnosticadas como anoréxicas, por unha razón: o medo ao engrosamiento non determinaba as razóns polas que non se comía. A este punto de vista oponse outros, entendendo que a anorexia vai da man do contexto sociocultural e é moi sensible a el, reaccionando fronte a el como un camaleón; a medida que o contexto se transforma cambiaría a forma de manifestarse da anorexia. Se consideramos que todos estes casos que se expuxeron a través do repaso histórico seguen a el, coincidimos coas seguintes observacións realizadas por Santiso e Gómez: a análise histórica pon de manifesto a persistencia das protestas a través da comida contra quen teñen menos poder, sendo a idade e o xénero na maioría dos casos determinantes; e o segundo sinala que “se trata dunha manifestación típica da anorexia, dun mozo e dunha muller culta, dun mozo, dunha muller herejana”.

Necesidade de observar o significado

Trátase dunha lectura biomédica que considera a anorexia como unha enfermidade mental e que se diagnostica cos criterios recolleitos no manual de trastornos mentais DSM: diminución da alimentación e consecuente diminución de peso, medo a gañar peso e alteración da percepción do propio peso ou da complexión física. Os psicanalistas Mitchell Wilson e Umberto Galimberti sinalan que, con todo, a mirada clínica do DSM céntrase no corpo e limítase a observar os síntomas, sen ter en conta os malestares que se poden gardar detrás deles. “Desta maneira extráese ao corpo o significado simbólico e social, repartindo o trastorno mental e o marco social que o xera”, afirma Eugenia Gil García na súa tese Anorexia e bulimia: discursos médicos e discursos de mulleres diagnosticadas (Anorexia e bulimia: discursos médicos e de mulleres diagnosticadas). Neste punto de partida, Gil insistiu na necesidade de analizar os significados das prácticas anoréxicas en lugar de estudalas, levando a cabo a investigación nesa dirección.

Ou non, de Bedi, ou non será a motivación de Gil para levar a cabo a investigación na entrevista ofrecida ao programa en 2019. Eran os inicios do novo milenio e a súa intención inicial era analizar a prevalencia dos trastornos alimentarios en Andalucía. Con todo, a medida que se vai lendo sobre o tema para coñecer en que consistía o que investigaba, vaise perfilando unha visión crítica da lectura sobre o tema, coa idea de que o que lía non se correspondía co que vía no futuro. De feito, tiña unha filla adolescente e dúas ou tres das súas amigas tiñan diagnosticado un trastorno da alimentación. “Vía que esas nenas non eran lemas, nin frívolos, nin caprichosas. Preguntábame: que está a pasar aquí?”. Acolleuse a esta pregunta e decidiu cambiar de rumbo de investigación.

Entre 1971 e 2003 analiza a literatura médica sobre a anorexia publicada no Estado español, cunha clara conclusión: dous discursos impuxéronse sobre ela, o nutricionista e o preventivo. Segundo o primeiro, a persoa con anorexia é caprichosa e psicoloxicamente débil pero de gran vontade, que leva até o final o desexo de estar delgada. Segundo o segundo, as mulleres teñen máis risco de sufrir malestar pola presión que exerce a moda sobre elas e polo desexo de estar delgadas. É dicir, a anorexia preséntase como unha persoa totalmente dependente do canon de beleza. Gil conclúe que a comprensión do malestar baséase en prexuízos ligados tanto a un como a outro xénero, aos que se unirá a perspectiva que profundará nos prexuízos a finais dos 90: centralizará á familia no desenvolvemento da anorexia e gravará a responsabilidade á figura da nai, responsable da desestruturación familiar e do control insuficiente da alimentación da súa filla como consecuencia da súa integración no mercado laboral.

Segundo o filósofo, sociólogo e antropólogo Bruno Latour, o discurso médico creará a “caixa negra” da anorexia, convertendo o alí recollido en parte da verdade irreprochable do malestar, da que formarán parte os discursos que acabamos de mencionar, deixando á marxe outros puntos de vista, como o que a psicóloga Conxa Perpiñá publicou no ano 89. Para Perpiñá, a patoloxía non reside no peso, senón nas actitudes e crenzas que lle rodean e na “necesidade” do individuo de reducila. Centrábase fundamentalmente na necesidade de centrar a atención nos significados e non nos síntomas. Gil prosegue o seu camiño subliñado, consciente da necesidade dunha perspectiva que preste atención ao que veñen dicir prácticas anoréxicas. Entrevistou a catorce mulleres con anorexia diagnóstica para o seu estudo. A investigación péchase coas consecuencias de observar o malestar con outros ollos e complexidade, dando cabida tamén ás voces de quen viven a anorexia na pel.

Gil subliña que a renuncia á alimentación é unha decisión racionalmente adoptada en todos os casos analizados e que segue un obxectivo: a seguridade, a aceptación dos demais e a consecución dunha autonomía propia. Por exemplo, o desexo de ser independente maniféstase unha e outra vez nos testemuños. O investigador matiza que “o corpo se utiliza como espazo de presentación e representación, e os entrevistados utilízano para mellorar as relacións sociais”. Proba diso son Belén ou Antonia. Segundo explica o primeiro, o seu obxectivo principal era o de ser bo nos estudos de pequeno, polo que tivo pouca relación cos da mesma idade; a medida que aumentaba a idade manifestouse a necesidade de ser aceptado dos mesmos, xunto coa preocupación pola dieta. “Tiña problemas en clase e pensaba que se me adelgaza e fixéseme máis bonito, o curso que vén as cousas iríanme mellor”, podémoslle ler. Antonia, pola súa banda, ten como pai a un home de estrita disciplina, que desde pequeno atopa nos seus estudos un campo que lle permite escapar do seu control e desenvolver a súa identidade. Como a Belén, tanto centrarse nos estudos dificultaralle relacionarse con eles e faralle adelgazar a súa estratexia na adolescencia.

Perder peso como estratexia de mellora das relacións sociais e de autoafirmación é, por tanto, unha paridade entre os entrevistados, pero non a única. En palabras de Gil, todos os entrevistados viven un conflito entre a identidade que deberían ter en función do sistema de dominación e a identidade que eles queren construír: “Os entrevistados executan roles femininos que aceptan con dificultade. Experimentan a fisura ao aceptar o rol segundo a norma e construír a súa propia identidade”. Viven en si mesmos o desacoplamiento, rexeitando explicitamente a ideoloxía patriarcal pero á vez interiorizando a dominación: os pais non son modelos, senón figuras de “mulleres independentes”, pero con todo buscan o recoñecemento dos pais; mostran resistencia ao modelo hexemónico de feminidade, pero á súa vez xera conflito, tensión e incerteza, etc. O relato de Manuel é significativo neste sentido: iniciou as pelexas por un espazo e autonomía propia ante un pai autoritario, pero tamén se ocupou de cumprir os seus desexos, abandonando a casa coa escusa dos seus estudos, pero matriculándose en medicamento como o seu pai quería. Desenvolveu a anorexia ao longo da súa carreira.

“Cando as contradicións se volven bruscas e insoportables pódense producir situacións de tensións e incerteza que producen un malestar profundo. As formas de expresar ese malestar dependen do contexto histórico”, afirma Gil. Sinala que o xaxún ou o vómito afloran en situacións de difícil contexto, e que para que estas prácticas se convertan en anoréxicas o individuo debe atopar na súa repetición a forma de expulsar a tensión provocada polas situacións cotiás. Si son eficaces para acougar a tensión, permítenlle un sentimento de control sobre a situación, recorrerá repetidamente a esta solución, creando unha relación baseada na adicción. É dicir, asumindo a práctica anoréxica.

Significados de non comer distintos segundo xénero

A psicóloga María Asunción González de Chávez recoñece nas conclusións de Gil os indicadores do chamado “poder dos débiles”. Segundo González de Chávez, quen son sometidos ao sistema de dominación, polo seu sometemento, teñen incapacidades para satisfacer as súas necesidades de forma oral e expresar o seu malestar de forma clara, polo que ven obrigados a recorrer a outras estratexias que conforman o “poder dos débiles”. “Só se manifestan e impoñen de forma indirecta a agresividade (…), aínda que sexa pasiva e non directamente, permiten expresar malestar, enfado e resentimento”, asegura Gil. Nas súas conclusións apréciase que a anorexia tamén sería unha das formas de exteriorizar estes sentimentos para as mulleres en situación de desigualdade; os entrevistados falan a través do corpo do que non conseguen dicir cara arriba. Aínda que na práctica os receptores non interpretan a mensaxe a vontade do emisor. Aínda que na maioría dos casos non se fixan na existencia da mensaxe.

A antropóloga Eva Zafra Aparici confirma o devandito. Tras realizar observacións e entrevistas cos alumnos en catro centros educativos de Cataluña, publicou en 2007 o estudo Aprender a comer: procesos de socialización e “Trastornos do Comportamento Alimentario”. Estudou si os procesos de socialización das persoas teñen algo que ver coas actitudes e prácticas que desenvolven respecto da alimentación, demostrando que están intimamente relacionados. Segundo este enfoque, a alimentación vai máis aló do ámbito nutricional, ten unha dimensión sociocultural, polo que as actitudes cara á alimentación adquiren significados contextuais. En palabras de Zafra: “A alimentación non depende só da nutrición. Comer máis ou menos, ou non comer, tamén está relacionado con outros ámbitos da vida, como a familia, a emocional, a económica, a política… Non só comemos nutrientes, senón tamén significados”. Así, ao analizar por que alguén non come, Zafra defende que o primeiro paso é contextualizar esta práctica co propio individuo. Meu dito meu feito, o mesmo exercicio fíxoo cun colectivo moi amplo: os datos que veñen sinalar que as prácticas alimentarias correspondentes aos trastornos alimentarios son moito máis frecuentes nas mulleres, a investigadora contextualizó esta realidade. As conclusións do estudo realizado eran claras: a medida que avanzaba a idade, canto máis avanzado é o proceso de socialización, as prácticas alimentarias diferéncianse entre mozos e mozas. Tanto uns como outros comen en relación coa satisfacción e o pracer en idades temperás, pero a medida que avanza a idade desenvolven diferentes actitudes. “Quedou patente que o significado para comer ou non comer para nenas e nenos é diferente (e desigual), do mesmo xeito que o seu contexto socializador”.

Tal e como se explica no estudo, esta diferenza refírese á socialización segundo a norma binaria de xénero. Porque os homes se socializan cara ao ámbito público e para que teñan un papel activo, e a socialización das mulleres interioriza mensaxes máis complexas e ambiguos; aínda que algúns roles se van rompendo –por exemplo, hoxe xa non é raro que as mulleres practicen deporte, e ensínase ás nenas na cociña con menos frecuencia que no pasado, como algo que lles corresponde por ser mulleres–, ás veces aparecen inercias patriarcais e valores ligados á pasividade. “Estas ‘leccións’ teñen consecuencias a nivel social e maniféstanse a través da alimentación”, explica Zafra. Os homes comen até saciar, porque ser máis activos significa ter apetito, e porque é unha actitude relacionada coa masculinidad saciar o capricho persoal e comer por pracer. Entre as mulleres, pola contra, maniféstanse actitudes de “autocontrol” por algunha ou varias razóns: ao ser educadas no modelo pasivo teñen unha actividade máis baixa que os homes, limitan o que comen co fin de controlar o peso; seguindo o que viron en casa, normalizaron a dieta desde pequeno, ou a familia considera que a delgadez é un valor importante; ou a claridade como criterio de recoñecemento e gusto polo fungo. En relación coa última razón, así o di Zafra: “Detectamos que a delgadez está máis ligada a formar parte dun grupo que se considera exitoso que ao desexo de ser delgado”. Seguindo co que Gil percibiu, o adelgazamento tamén se presenta aquí como unha estratexia para mellorar as relacións sociais.

O medo ao descontrol fronte á comida é un temor para moitas das mulleres que participaron na investigación, e o que está detrás deste temor é unha posible consecuencia social polo consumo desmesurado: que si se engordan, convértanse nun obxecto da espesa, é dicir, que sufran discriminación. Con todo, en todos os casos esta non é a razón pola que se opta por comer. “Tamén pode expresar a redención, a liberación, a atención ou a reclamación de amor…”, di Zafra. O caso dunha muller entrevistada por el pode ser ilustrativo: Lucía sente angustiada por diversos aspectos da vida –estudos, grupo de amigos, parella, problemas económicos da súa nai, etc.– e decide deixar para comer ante a presión que todo iso prodúcelle, como un xesto de ceder. Nas súas palabras: “Deixo para comer cando non podo máis, cando non me importa todo o que me rodea, cando quero deixar de existir”. Zafra advirte que o caso é significativo porque indica claramente que moitas mulleres buscan a redención e a liberación ao deixar para comer. “Buscan a liberación a través da alimentación porque non dispoñen doutros medios ou medios para facer fronte á súa situación”. A negativa á alimentación, aquí, ten pouco que ver coa dependencia dos mandatos da moda, e está relacionada coa necesidade de conducir a tensión do momento ou o malestar. As conclusións da investigación de Gil refórzanse si crúzanse coas de Zafra: a negación á alimentación é unha práctica que esconde múltiples significados, moito máis complexos que o capricho para a formación dun canon estético ríxido. A aproximación á anorexia debería centrarse nelas e partir do desciframiento de significados.

Límites do enfoque nutricionista

Ao mesmo tempo que a limitación do foco aos síntomas desvía a atención e dificulta o coñecemento dos significados que a anorexia encerra no fígado, tampouco favorece a prevención e a atención. Porque, se non se descifran os significados, non é posible nin un nin outro con pleno éxito. O resultado da investigación na man, Zafra afirma que así é no caso da prevención: ao facelo desde un punto de vista nutricional, o foco sitúase en posicións concretas con respecto á alimentación (comer moito ou non comer nada) e a prevención oriéntase a evitalas. “Con todo, a etnografía realizada ha posto de manifesto que este método non é suficiente”, afirma. Ao seu xuízo: “Os ‘problemas de alimentación’ esixen ser atendidos e escoitados de forma moi diferente aos considerados ‘racionais e obxectivos’. Podemos atendelos como enfermidades ou desviacións, ou dar resposta ao que se está pedindo ‘berros’”.

O devandito sobre a prevención pode extrapolarse tamén ao ámbito da arte, que en gran medida está orientado a intervir sobre os síntomas da anorexia, e non tanto sobre os axentes, e isto faise a través da alimentación, é dicir, dando centralidade ao enfoque nutricionista. Raquel Santiso recolle no seu estudo que os principais obxectivos das terapias están orientados á recuperación de peso, a evitar os síntomas físicos que supoñen un risco para a vida do paciente e a ensinar a comer de forma normalizada. É dicir, a prioridade é garantir o correcto funcionamento do corpo do anorexio.

Se as prioridades non acaban de chamar a atención, pero aí está a cuestión. Se nos diriximos á páxina web de Osakidetza, o tratamento dos trastornos alimentarios que se nos presenta abarca desde o asesoramento nutricional até a valoración psiquiátrica, pasando pola medicación e a psicoterapia. Con todo, a pesar de que nun principio a mirada ponse moito máis alá, Santiso insiste nas palabras da antropóloga Mabel Gracia Arnaiz, que “os tratamentos se consideran efectivos si os pacientes conseguen gañar peso”. Algúns testemuños chegan a suxerir que é así: “Eu non saín do hospital completo, senón cunha dieta, e si comía máis do especificado por esa dieta púñame nervioso, e estaba só vomitando. Eu non saín ben do hospital”, explica Belén nunha entrevista a María Eugenia Gil, e relata como o tratamento enfocado desde o punto de vista nutricionista agudizoulle o malestar resumido por Charlotte Beale When Treatment Makes You Sick que traemos a estas páxinas: The Eating Disorder Clinic (Cando o tratamento che pon enfermo: Clínica de trastornos alimentarios). Non faltan exemplos. A explicación pode gardarse na seguinte lectura realizada por Zafra: “Cada vez recoñécese máis que os factores socioculturais inflúen nos ‘trastornos da alimentación’, pero non hai consenso sobre eles e, por tanto, tampouco hai estratexias eficaces que teñan en conta estes factores”.

Devandito isto, non se pode dar por pecho o apartado sen prestar atención aos datos de perpetuación dos casos de anorexia. A crenza bastante estendida de que a anorexia tende á cronificación, é tanto percibida como algo imposible de superar. A crenza xeneralizada de que o anoréxico terá que aprender a vivir con malestar. Esta percepción refírese á evolución dos casos en tratamento, xa que a realidade que presentan non é esperanzadora: “A taxa de complementación total non supera o 50-60% dos casos e no caso da anorexia nerviosa e a bulimia nerviosa a tendencia a perpetuarse é do 20-30%”, pódese ler na publicación da revista Nutrición Hospitalaria de primavera de 2018. Con todo, é lexítimo preguntarse se estes datos non sufrirían cambios se se abrisen as portas á transformación do modelo de atención. Dito doutro xeito, non carrexaría a taxa de perpetuación un modelo de atención que, lonxe de limitarse aos síntomas, permitise indagar nos significados da práctica anoréxica? Os datos de cronificación actuais non serán consecuencia do modelo de atención que non acerta a dar a tecla axeitada?

Con palabras de Santiso: “Curar non consiste só en recuperar un peso mínimo ou en poder comer, senón que é necesario resolver conflitos que utilizan a alimentación e o corpo como forma de expresión. A enfermidade permite o espazo, o tempo e a escusa para resolver estes conflitos”. E se fose tan simple como atender ao ventre que están a debuxar o asunto?

De individual a colectivo. Se damos a dimensión correspondente á anorexia, que?

Irritabilidad, ansiedade, tensión, autoafirmación, perda de interese pola contorna, perda de desexo sexual ou derivación de toda a atención cara á alimentación. Estas características constitúen, entre outras, o perfil da persoa anorexia, tal e como o confirman decenas de escritos sobre o tema e, en boa medida, como consecuencia diso, practicamente a maioría dos testemuños de anorexia segue o mesmo esquema. Na lista de características do perfil de anorexia confúndense os posibles causantes da anorexia cos danos laterais do xaxún, tal e como subliña Zafra no seu estudo. Resultado: confusión entre causa e efecto.

“Tanto no caso da anorexia como da bulimia, insístese nos factores multicausales que os articulan. No fondo destacan as características persoais (baixa autoestima, dificultades de integración, conflitos emocionais, hipercontrol, irritabilidad...); os conflitos familiares; ou os trastornos (depresión, obsesión, etc.)”, afirma Zafra. Con todo, sinala que estas características consideradas como causa de anorexia convértense en consecuencia da anorexia atendendo á descrición da denominada “síndrome de redución de alimentos” polo psiquiatra Gerard Apfeldofer. Segundo Apfeldofer, estas características son consecuencias psíquicas de non ofrecer ao corpo suficientes kilocalorías. Desde esta perspectiva, por tanto, o feito de que todo anorexio siga ao mesmo patrón ten máis relación cos danos laterais do xaxún que coas posibles características comúns dos individuos que desenvolven a anorexia.

A confusión entre os factores que poden desencadear a anorexia e as consecuencias da falta de alimento non é unha pequeñez. E é que, como consecuencia diso, “se naturaliza” que a un determinado intervalo de idade e/ou xénero correspóndelle unha identidade determinada”, sinala Zafra. É dicir, conclúese que o perfil predominante das persoas que sofren anorexia –as mulleres novas– caracterízase por unha baixa autoestima, unha tendencia á depresión, etc., dando a entender que a incidencia de anorexia é tan alta neste sector multitudinario. O foco sitúase no individuo en lugar de nos factores supra-individuais que propiciaron o desenvolvemento da anorexia. Desta maneira, relacionándonos co que diciamos nas primeiras páxinas, o malestar individualízase e en lugar do contexto se problematiza a personalidade do individuo. É dicir, ocúltase o carácter estrutural da anorexia. Non hai que escrutar moito para atopar mensaxes que cheguen a reforzar esta idea; sen ir máis lonxe, a lema da Asociación contra a Anorexia e a Bulimia (ACAB) di: “Cando non che gusta, posche enfermo”. Segundo esta afirmación, a falta de autoestima individual sería a causa da anorexia, mentres que as posibles causas da falta de autoestima non son verbais.

Que ocorre si cambiamos de perspectiva e damos unha dimensión estrutural ao problema? Que nos vén a sinalar a anorexia en relación coa sociedade e a súa organización? Nove de cada dez casos relaciónanse claramente entre o malestar e o xénero, o que unido á alta incidencia no colectivo LGTB+ reforza esta relación. O malestar que desenvolven sobre todo as mulleres e algúns membros do colectivo LGTB+ ten moitas posibilidades de sufrir un dos danos colaterais da norma de xénero, é dicir, da opresión patriarcal; prexudicar a algúns homes non debería ser un argumento para desmentir o devandito, xa que, a pesar dos privilexios que a norma de xénero proporciona aos homes, tamén pode prexudicar aos homes, aínda que as posibilidades de desenvolvemento do malestar pola súa posición na sociedade sexan menores. Zafra vén reforzar a idea que se expón: “Os trastornos alimentarios son expresións metafóricas dos conflitos identitarios, sexuais e de liberdade entre mulleres e homes. Existe unha estreita relación entre o desenvolvemento destes trastornos e o conflito cos papeis contraditorios asignados ás mulleres nesta sociedade”.

Dar á anorexia unha dimensión que vai máis aló do individual, ademais de sinalar o carácter estrutural do malestar, implica necesariamente facer visible o seu carácter colectivo. De feito, ao estar clasificada como enfermidade mental, a persoa diagnosticada de anorexia adoita ser cargada co estigma da tolemia, o que leva atribuír –individualizar– o malestar ás propias características e levala oculta e secreta, coma se de algo persoal tratásese. Santiso explica como Arta reforza esta tendencia: “Aos pacientes lémbraselles a miúdo que están nela [en terapia] porque están enfermos, porque se moven mal e deforman a realidade. Isto é unha estratexia forte para silenciar e para que perdan autoridade, poder e seguridade”. Este mutismo na vivencia da anorexia dificulta a visualización do carácter estrutural do malestar, ao ser algo que cada un vive na súa soidade, á marxe do grupo médico, xa que non é o habitual compartir e contrastar vivencias, quebradizos de cabeza, sentimentos, opinións, concepcións e outras experiencias con ou con persoas que se atopan na mesma situación. Mesmo cando se produce a interacción, en xeral, a mesma lectura prevalece e reprodúcese como un aspecto común dos anoréxicos ao tratar a enfermidade mental. Porque, se non se explora bastante, preséntasenos como exemplo único o perfil da anorexia que fai o discurso dominante sobre a anorexia: o enfermo. Ao anorexiano custaralle máis ou menos identificarse con el, pero a falta de máis referencias, deberá situarse a si mesmo con maior ou menor esforzo dentro deste esquema, para dar unha explicación ao que lle ocorre. Ata que rompa o mutismo, rompe o estigma e empézase a buscar explicacións noutro lugar.

Falar do tema sen tabaco permite evidenciar que as vivencias de anorexia saen do ríxido patrón de anorexia formado pola literatura médica, xa que nas vivencias persoais pódense atopar algúns matices que non recollen os manuais médicos. Así se abre a oportunidade a quen ten (ha) unha anorexia viva para que a vexa identificada nos testemuños doutros; no cadro sintomatológico dunha enfermidade si ou non terá que encaixar máis se se ve máis reflectida no testemuño da mesma. Aí ten a clave para situar a súa vivencia como consecuencia dun problema colectivo e, por tanto, estrutural. E ao chegar a este punto ábrese a oportunidade de politizar o tema: a cuestión deixa de ser unha cuestión de tolemia, xa que se pode comprobar a súa relación coa estrutura, e co lugar no que un ocupa. Desde este punto de partida, a anorexia ocupa un lugar moi diferente, xa que, como advertiu Naomi Wolf, “a autodefensa, a diferenza da demencia, é unha lexítima alegación en relación cos problemas de alimentación. A autodefensa non é un estigma, mentres a tolemia é vergoñosa”. Así o afirmaba o teórico no seu ensaio The Beauty Myth: “A dor é real cando é posible convencer aos demais da existencia desa dor. Se ninguén cree niso, salvo quen sofre, a nosa dor é a tolemia, a histeria ou a incapacidade que temos como muller. Cando escoitamos a persoas con autoridade como médicos, sacerdotes ou psiquiatras que din que o que sentimos non é dor, aprendemos a inclinarnos ante a dor”.

Existe, por tanto, unha diferenza no sentido de observar e contar a anorexia. A consideración do carácter estrutural do malestar na boca, dos significados que pode conter a práctica anoréxica, debería ser imprescindible. A partir das palabras de Gil e Zafra, por onde pasa o camiño para aliviar o malestar. Así vén defender a través do seu testemuño Grecia Guzmán; Como me axudou o feminismo a entender o meu malestar? (Como me axudou o feminismo a entender o meu malestar?) No artigo 6 dise o seguinte: “O que a min faltábame non era psiquiatría, outras relacións que me faltaban, outras narrativas, outras experiencias e posibilidades. Faltábame politizar os meus malestares e o feminismo ensinoume a facelo”. O feito de reunirse e falar con mulleres que pasaran pola mesma experiencia vital, xunto a profundar na teoría feminista, axudoulle a comprender o seu malestar.

Ao fío do exposto, Gil concluíu no seu estudo que se a atención aos casos de anorexia bebese da perspectiva feminista abriríase un camiño moi próspero. A integración da perspectiva de xénero na atención médica sería un avance significativo, xa que permitiría unha comprensión máis integral da anorexia e, en consecuencia, facilitar o acceso ao benestar. En calquera caso, parece imposible atopar a fórmula para acabar coa enfermidade, se non é pola revolución do sistema capitalista e patriarcal. Ao longo da vixencia da actual estrutura social, os axentes da anorexia seguirán existindo e, en consecuencia, os malestares que os producen e as vías de canalización dos mesmos. E a alimentación, como advertiu Zafra, “é, foi e será unha técnica de expresión do malestar”. Neste sentido, o artigo A política que se vomita (Política que se vomita), publicado en Pikara Magazine, fala da necesidade de lexitimar o uso da comida para canalizar o malestar ata que leven a cabo cambios estruturais: “A nosa histeria é lexitimar os nosos métodos para canalizar o dano que nos causa esta maldita sociedade”. Parece razoable facelo mentres se minimizan os danos colaterais á denominada anorexia e auméntase a taxa de recuperación mentres se mellora a atención. Como canta Anari, entre todas as formas de fuxir, porque cada un de nós ten a súa propia. O reto estaría en acabar coas necesidades de fuxida, non en impedir as escapadas. Da mesma maneira que a anorexia é expresión e solución de malas formas falando metaforicamente, o peche desta vía de escape equivalería a unha emboscada. E iso, evidentemente, ten pouco de axuda. No canto de desatender ao ventre que están a bloquear as saídas e raiando con fame, fijémonos na atención. Ao descifrar o que o que deixa para comer di deixar para comer, aí está a clave.