Cobos tentou fuxir en varias ocasións: pola porta, o muro, o tellado, o xulgado, secuestrado polo penal ou pola policía. No camiño fixo unha gran amizade cos presos políticos vascos, que se fará cargo do lector. En 2011 saíu en liberdade condicional, pero en xuño de 2021 foi recluído en prisión como consecuencia dun enfrontamento fortuíto no exterior dun bar. Conta en primeira persoa as vivencias do cárcere no libro publicado por ARGIA.

A partir das vivencias de Santi Cobos, o libro retrata en cru o sistema penal.

Precisamente, sobre a base do que Santi Cobos viviu no cárcere, a miña intención era recoller reflexións sobre o sistema penal, que considero necesario profundar máis no tema. Traballei na asociación Salhaketa e nas asociacións a favor dos presos políticos vascos, teño certa sensibilidade en relación co tema. Sempre sentín que as pontes ou as relacións entre os presos sociais e políticos eran menores do debido ou que non afloraron. Cobos fala tamén destas pontes no libro.

Mencionou aos presos sociais e políticos. No noso caso, seguramente, son máis coñecidas as vivencias e reivindicacións destes segundos.

Así é. En Euskal Herria o cárcere está moi presente, pero na maioría dos casos estamos a falar do que internaliza aos presos políticos, o que se pode chamar “o noso centro penal”. A realidade dos presos “normais” e “sociais” é menos coñecida. O termo “preso social” foi creado na década de 1980 polo colectivo de presos españois COPEL para superar o termo despolitizado de “preso común”. “Somos presos sociais, noso estar no cárcere ten unha orixe social”, dicían. Dotaron de sentido político á prisión. Pasou o tempo, pero aínda hai certa falta de sensibilidade cara á xente que está no cárcere, a pesar do delito que cometeu. O centro penal é un centro de redución de persoas.

Ao comezo do libro, Cobos fala da súa orixe.

Esta parte axuda, por unha banda, a facer ver quen é Santi. Doutra banda, hai libros que recollen as vivencias doutros presos sociais, como Foxe, home, foxe e Anxo ‘Patxi’, do galego Xosé Tarrío, como A dous lados do muro, tamén da catalá Zamoro, tamén da FIES, da fuxida e dos nenos, dos que secuestraron funcionarios e xuíces e das que viviron cárceladas moi duras, todas elas son de clase baixa social. Para entender o sistema penal, contalo era fundamental.

Dixo que sufriron fortes cárceres, incluso Cobos...

A súa historia persoal forma parte dunha historia colectiva. A principios da década de 1990, uns 60-80 presos, especialmente conflitivos, que organizaron escapadas ou mutines, foron acollidos e foron sometidos a unha serie de medidas. Estes son os que se coñecen como FIES, aínda que FIES sexa xuridicamente outra cousa. Sufriron un desgarrador illamento e unhas torturas terribles. A maioría deles morreron na mesma prisión por enfermidade, tolo ou suicidio. Teño a sensación de que os que sobreviviron foron os que máis se politizaron, os que buscaron unha causa política ao que se sufriu. Aí podemos situar a Santi. Neste sentido, relata que a súa relación cos presos políticos ha axudado a explicar politicamente a quen o vivía instintivamente. Deuse conta de que o que estaba a vivir tiña unha esfera non tan persoal, senón socio-política.

Chama a atención a impunidade que teñen quen perpetúan o sistema penal, a pesar de que aos presos fixéronlles as pésimas.

Falei con varios presos sobre o tema, historias moi crúas que coñecía, pero cando Santi empezou a contarme o que vivira no cárcere, no illamento ou no reformatorio dos menores... mesturábame a tripa. Hai excepcións entre funcionarios, e el recoñécelles no libro, pero... Fíxache tamén nos médicos, como se converten en parte do sistema. E Santi, sen aparecer en todo momento como vítima, relata os seus actos, a dor causada, pero tamén di no libro: “Eu facía todo isto para conseguir a liberdade. E doutra banda eu dicíalles aos funcionarios, aos funcionarios, aos intentos de fuga, aos secuestros, aos raparigos... que estaba a pagar todos eles, pero pola tortura e os malos tratos que eu sufrín, que os médicos dixesen aos funcionarios como golpealos sen matarme... que ninguén paga por iso”. Esta é a lóxica do sistema.

Para rematar o seu libro tivo que ir ao cárcere a visitar a Cobos.

Si, a maioría das entrevistas gravámolas na rúa, no outono de 2020, pero o pasado mes de xuño volveron a prisión inesperadamente. Antes en Valencia, agora en Zaballa, fíxenlle un par de visitas e intercambiamos cartas para acordar detalles sobre o libro e a presentación.

Parece que o obxectivo é a reinserción social.

No discurso penal é frecuente que apareza esta palabra para xustificar a súa existencia. Fálase de castigo, pero dicir que o autor do delito ten un problema de inclusión, que non entende ou acepta os códigos da sociedade, que non está integrado, porque ten valores que non se corresponden coas drogas, coas contas monetarias ou coa sociedade. A formulación é moi contraditorio, porque vostede di que unha persoa ten problemas de inserción, e ao mesmo tempo íllalle da sociedade como castigo. Metes nun espazo onde as normas de vida son absolutamente opostas ás de fóra, que che infantiliza. A maior problema de socialización, maior castigo, máis tempo fóra da sociedade. Teoricamente ten como obxectivo a reinserción, pero ocorre o contrario. Déixache máis vulnerable economicamente, córtache as relacións coa túa familia, cos teus amigos... É absurdo. A maioría da xente recoñece que de toda prisión é un fracaso en canto a reinserción ou non repetición de delitos, pero ninguén o discute.

Para alegrar algunhas das vivencias que Cobos conta no seu libro, as escapadas, as torturas sufridas, parecen sacadas dunha película...

No libro conta, por unha banda, cousas moi rechamantes, espectaculares. Para min, a época dos menores, o reformatorio, o módulo psiquiátrico... todo iso é terrible. Ou o secuestro do funcionario de Zamora para escapar, un tiroteo no xulgado de Xixón, onde un policía foi asasinado e os policías foron feridos...

Hai pasaxes moi sanguentas, digamos, que son a tortura e os malos tratos que sofre. Ademais de todo isto, conta que é un ficheiro FIES, que é pasar días en illamento, sen horas de patio... Tamén, cando chega o momento de saír do cárcere, como é o proceso a seguir para desterrar esas ferramentas de odio violento que asumiu o preso para sobrevivir; ou outros de humor tinguido, como a entrevista cun fiscal da Audiencia Nacional de España. Cobos é acusado de formar unha célula anarquista e a súa conversación co fiscal é totalmente surrealista. Tamén hai espazo para a reflexión, non só cun discurso político culto, senón co que ocorre no cárcere coa sexualidade, os sentidos, os sentimentos...

Para sobrevivir no interior do cárcere, “o recluso non debe ser unha caza senón un preeiro”.

Iso di el, ou es unha peza de caza, ou un preeiro. Por unha banda, debes demostrar que es un preeiro para que ninguén che opoña. Pero doutra banda, iso –e as malleiras, o illamento…– suscita o odio en ti, lévache a considerar a violencia como un punto de chegada, e tes que esforzarche en non limitarche a iso, manter a solidariedade entre os membros e uns valores, comportarche con tenrura... para non converterche nun produto do cárcere. Con esta tensión relaciónase o título Paxaro Azul, extraído dun poema de Bukowski que me recitou nunha entrevista: como endurecerse para sobrevivir, sen renunciar á tenrura á vez.

Pero o cárcere non é máis que un reflexo da sociedade, máis radical pero fiel. Ser cazador ou preeiro, ter que camuflar a sensibilidade ante a pobreza ou a inxustiza para dinamizar o día a día, utilizar o odio e a violencia, non loitar contra o superior senón contra o seguinte... Os que vivimos na rúa en liberdade –ou, como dicía Sarri, no gran cárcere– tamén temos as mesmas actitudes “adaptativas”, non pensemos que somos mellores que os presos. Sería interesante ler o testemuño de Santi como un espello.

Fala por extenso da gran cantidade de drogas legais que se consomen en prisión.

Eu escoitei a moitos presos que a introdución da televisión en cada cela e o fomento do consumo de drogas legais (Tranquimazin-eta) foi a maneira de acabar co coidado ou a solidariedade entre eles e de acabar cos conflitos.

Os ex presos políticos Otxoa de Retana e Gorka Lazkano escribiron o prólogo, Salhaketa hitzostea... O libro é en parte colectivo, aínda que o seu principal protagonista é Santi Cobos.

Como un dos valores de Santi parecíame bonito construír unha ponte entre presos políticos e sociais. Ademais, a min persoalmente, como no centro do cárcere, facíame unha ilusión especial ser nacido do cárcere. Por iso trouxemos ao libro tamén a ilustración realizada pola prisioneira Itziar Moreno. O meu traballo foi ordenar a voz de Santi. Moitas veces ocorre que os brancos falamos dos racistas, os homes das mulleres... e neste caso, os que estamos na rúa do cárcere. Quería evitalo todo o posible.

Santi Cobos

"Necesitaba baleirar as risas despois de tantos anos de traxe do sistema penal"

Zigor Olabarria Oleaga

(Esta entrevista está realizada por carta, Santi Cobos responde as preguntas de Zigor Olabarria desde Zaballa a principios de novembro)

Antes propuxéronche recoller nun libro os avatares da túa vida. Por que agora? Cal é a túa motivación?

Si, propuxéronmo varias veces. Un dos principais motivos para dar o si foi a posibilidade de facelo a través das entrevistas gravadas, para o seu martirio, que tivo que escoitar e transcribir todo. A partir do décimo quinto ano de prisión, despois de moitos escritos, empecei a retomar o bolígrafo, e a verdade é que aínda non me reconciliei con el.

Teño a necesidade e o desexo de baleirar as risas, despois de tantos anos de tropa do sistema penal. No libro expuxen moitas das cousas que denuncio e denuncieinas hai tempo nos tribunais, moitas foron arquivadas sen castigar a ninguén, na maioría dos casos tampouco recibín resposta. Quixen achegar á lista de presos e presas que levaron as súas vivencias ao libro. Da lectura destes libros queda claro que os establecementos penais non son hoteis de cinco estrelas que nos venden os seus xestores.

Faloume do cárcere e do vivido con odio e crueza, pero tamén con humor, ou con reflexións sociais e políticas...

En definitiva, porque o cárcere non é o mundo das ideas, senón unha realidade da vida, no meu caso plurianual, e iso dá para moitas e diversas vivencias. Para algúns presos o cárcere ten un sentido moi distinto ao que eu doulle. Pode parecer difícil de crer, pero o cárcere tamén pode crear costumes e “comodidades”. Por desgraza ou por sorte, nunca fun capaz de vivir así e paguei caro.

Naceu na cidade castelá de León. Cal é o teu vínculo con Euskal Herria?

Gran agarimo. Fixen unha amizade cos presos políticos vascos no cárcere. Unha vez na rúa, recibín aquí agarimo e comprensión difíciles de atopar noutros moitos lugares. O estigma de estar preso é moi real, pero en Euskal Herria, ao contrario, sentinme apoiado e protexido. É a miña terra favorita, faime sentir ben, teño amigos alí, sobre todo en Vitoria. Por iso tamén queren aprender a súa lingua.

Co libro queres reflexionar sobre o sistema penal máis aló de contar a túa vida. Por iso tamén quería que se publicase no contexto no que a CAV recibiu a transferencia de prisións. Esperas algunha mellora? Hai alternativas ao centro penal?

A verdade é que, a pesar dos comentarios, non espero ningún cambio significativo. Preocúpame moito a falta de regulación á hora de recortar dereitos no cárcere. Como estou a ver, o COVID-19 converteuse nun cheque branco para reducir aínda máis os poucos dereitos que temos os que estamos obrigados a vivir aquí. Si, polo menos, todo isto compénsase dalgunha maneira cunha maior promoción dos permisos, as liberdades condicionais ou o terceiro grao.

Es o protagonista do libro, pero non poderás estar fisicamente na presentación. Dáche pena?

A verdade é que me dá unha gran rabia, porque pensaba que ía estar entre os demais e non encerrado aquí. Exigo, iso si, que todo o que se faga estea acompañado de zume de uva e cebada e de alimentos axeitados. E non aproveitar o día para facer sen min unha orxía memorable, aínda que sexa en Euskal Herria... Un forte abrazo de solidariedade para todos, saúde e liberdade!