A min enterráronme no cemiterio onde sobe a bancada xunto á igrexa”, pode lelo o turista que se achegou a Altzo, nun dos paneis colocados polo pobo. O 20 de novembro de 1861 faleceu Miguel Joaquín Eleizegi Ateaga, Altzoko Handia, a maior persoa xamais vista en Euskal Herria, e probablemente en moitas outras terras europeas. A acromegalia mediu unha lonxitude de 2,42 cm, segundo a última raia gravada no pórtico de San Salvador de Altzo, e os seus ósos tiveron que soportar un peso de 17 concas (203 quilos) no momento en que era máis grande.

O noso Haundie, como lle chaman en Altzo, morreu afectado polas doenzas provocadas polo xigantesco, probablemente polo agarimo do seu corazón vulto ou os seus pulmóns, pero antes fixo testamento e deixou 500 misas pagas. Ao día seguinte da súa morte, realizaron os funerais e trasladaron o seu corpo do caserío Ipintza Haundi á tumba dos parentes do cemiterio.

“Agora non estou. Perdinme os esaxerados, perdinme a faragulla e perdinme as mans e todas as miñas partes”. Durante moitos anos pensouse que os ósos do Gran Altzo foron roubados, que foron vendidos, que escondían nalgún museo estranxeiro. Era só unha lenda que profanou a súa memoria. O 14 de agosto de 2020 os arqueólogos de Aranzadi descubriron a Miguel Joaquín, ou os seus anacos, no osario de San Salvador.

A expectación que xurdiu nos últimos anos en torno ao Gran Altzo foi máis desvelada polo misterioso final que encaixaba na súa tráxica vida. Con vida, o xigante vasco Eleizegi tivo unha fama mundial, pero cos ósos desapareceu o interese porque a modernidade necesitaba para curar outros retos, para sorprender a outros monstros. No século e medio apenas unhas mencións nos vellos libros, ou algún relevo de pedra para que os nenos perdan os seus pequenos pés en abárcaa da súa gran planta, como a que está xunto á súa casa natal, obra de Juanito Lope en 1968. Pero agora a paixón volve xurdir.

Dos tablados á praza e á gran pantalla

O momento de volver ao mundo da cidadanía comeza coa década de 2010 en Ipintza. Ese ano estreouse no Concello de Altzo a ópera dos máis pequenos, O Grande de Altzo, producida polo Topic, o Centro Internacional de Monicreques de Tolosa. Dirixida polo compositor altzotarra David Azurza e realizada en colaboración co escritor Koldo Izagirre, a obra foi ofrecida non só en Euskal Herria, senón tamén en México e outros lugares. “Como é o mundo?” é preguntado polo camaleón veciño da ópera infantil, “é belo no seu feo”.

Despois, sobre a base da vida do Gran Altzo, Jon Garaño e Aitor Arregi empezáronse a proxectar a película, e a longametraxe de ficción Handia, que se apantalló en 2017, deu unha nova dimensión ao personaxe, non só no exterior, senón tamén en casa. En Altzo, por exemplo, construíuse un centro de acollida e un centro de interpretación para os turistas que chegaron ao pobo animados pola película. E antes diso, tamén realizaron un percorrido a través de diferentes paneis, con textos de Izagirre que estudou a maioría dos personaxes e a obra de Juanba Berasategi: “O camiño está sentado, o sinal tela na porta da igrexa”, di nun dos paneis. O percorrido leva ao paseante até o Deba Imaz, unha sinxela haxa cultivada e mequeira polo famoso bertsolari Manuel Antonio Imaz, de 200 anos, 22 metros de altura e 30 metros de copa: “Ti es longo, pero isto será longo e ancho!”, dixo a Miguel Joaquín.

Imaz non colocou ningún verso á Grande de Altzo. A verdade é que nin en versos, nin en cantos, nin en literatura, nin en folklore móstrasenos case nada dela. No seu floración actual converteuse en fonte de inspiración para a creación e realizáronse teatros populares, relatos de bertsos, ilustrados de contos, visitas guiadas… A Deputación de Gipuzkoa publicou tamén un libro histórico en 2019: Gran Altzo. Un vasco mítico (aínda que totalmente real) na Europa do século XIX. O doutor en Historia da Universidade Complutense de Madrid, Luís Ángel Sánchez Gómez, quixo desmontar varios tópicos que se difundiron co Grande de Altzo e achegar novos datos. Porque, aínda que pareza mentira, 160 anos despois aínda nos era descoñecida a historia de Miguel Joaquín Eleizegi.

De Altzo a Tolosa, de Tolosa ao mundo

Nacido o 10 de xullo de 1818, Miguel Joaquín era o sexto en dez medios irmáns dunha extensa familia de granxeiros de Altzo. Ao dez anos, a súa nai María Antonia Ateaga morreu cinco días despois do parto. Aqueles anos da adolescencia pasounos nun pequeno pobo dominado pola relixión, onde o eco dos triscanes provocados por Wellington e outros en 1813 aínda chegaba polas cidades.

Parece que até os 18-20 anos o tamaño de Miguel Joaquín non espertou atención, pero parece que tivo algunha enfermidade que lle levou acromegalia, e a partir de aí comezou a crecer e crecer sen interrupción. No pobo vían con naturalidade a grandeza do veciño, xa que o coñecían desde que era un neno de tetón, pero cando baixaba á feira de Tolosa a vender cestas ou cebolas, na rúa sorprendía pola súa altura. O corpo, ademais, estaba ben “proporcionado” por aquel mozo inanimado, a diferenza doutras moitas persoas que padecían gigantismo, o que provocaba unha maior sorpresa. Sánchez Gómez sinala que a primeira mención en prensa fíxoa o diario madrileño O Defensor do Consumidor en 1843, aos 25 anos de idade, e para entón xa medía 2,09 metros.

Naquela época, atopar a un home de máis de dous metros na rúa non era nada normal, na poboación alimentada por fariña de millo e faba na maioría dos días do ano. “Eu comía como tres e bebía como catro. Así sería, claro”, fálanos Miguel Joaquín, desde o panel situado xunto a Ipintza Haundi.

Ese ano asinou un contrato coa asociación formada por José Antonio Arzun de Lekunberri e varios millonarios de Tolosa e San Sebastián para mostrar o seu corpo en Euskal Herria e fóra dela. O exhibicionismo de xente sorprendente era un negocio no mundo do espectáculo do século XIX, como o empresario Phileas Taylor Barnum, que tivo un gran éxito co museo para facer shows en Nova York. Entre as condicións, Eleizegi solicitaba poder asistir a misa os domingos, pagar o tabaco para fumar e non ter que facelo nunca ao mar.

En poucos meses, con todo, o contrato rescíndese e inicia pola súa conta as demostracións coa axuda do seu pai e o seu irmán maior, Juan Martín. Así, verémolo primeiro en Madrid, facéndose pasar por un real nos coartos alugados, co turbo turco como primeiro debuxo para unha revista madrileña, e máis tarde nos famosos hoteis e cafés de Lisboa, Londres e París, nunca no circo.

Na cidade das luces, por exemplo, acendía o cigarro con lámpadas de gas que colgaban do teito do Café Mulhouse. Ás veces vestirase de xeneral, ás veces colocarase xunto aos pulgarcitos, mesmo coas típicas princesas Kolibri nas súas mans, ou o espectador pasará polas súas pernas, como Le géant espagnol Eleiceigui, ou baixo o nome de Basque giant Mr. Eleicegui. Nestas viaxes, o mozo de Altzo Azpi tamén será levado aos reis, tal e como lembra a antiga placa da igrexa: “Ver o feito ao rei de España e Portugal e ao rei de Inglaterra e Francia”.

Miguel Joaquín e o seu irmán Juan Martín realizarán a súa última gran xira por Francia. En 1855 chegarán até a fronteira con Flandes, na cidade de Saint Omer. Están a mil quilómetros da súa casa. Logo volverán ao Gran Ipintza cunha pequena cantidade de diñeiro, e alí Altzoko Handia pasará os seus últimos anos, afastado do mundo do espectáculo, e que a prensa xa non informa do géant vasco. Para entón xa ten testamento feito, os seus grandes ósos xa lle falan da fuxida do tempo. Despois de morrer, o noso maior pasará á historia, pero que di dela?

Home voraz, relixioso, humilde, pobre…

“O pobo de Alzo-azpi tamén ten un fillo, aínda que non sexa polo que vou pór aquí, polas súas calidades intrínsecas, que é Joaquín de Eleizegi”. Así o escribiu o historiador zaldibiano Juan Ignacio Iztueta, na lenda da provincia de Guipúzcoa, Altzoko Handi, en 1847, cando o altzotarra aínda non era moi coñecido. Este texto é a primeira referencia escrita en eúscaro sobre Eleizegi nun libro. “Non atopou nada que comparar a un só, nin que lle pase por encima da axila, polo que lle puxeron o nome legal e lexítimo do Xigante Vasco”.

Posteriormente, Serapio Mujika escribiu en 1896 un artigo máis profundo na revista Euskal-Erria, baseado en testemuños orais. E logo os investigadores comentarano por todas as partes, como na década de 1970 Jesús Elósegui e o Pai Gandarias publicarán senllos traballos, pero, segundo Sánchez Gómez, non farán máis que repetir as crenzas do século XIX: prevalecerá a figura do home maxestuoso, relixioso, humilde e pobre.

O xuízo de que morreu pobre nos últimos anos da súa vida, seguramente ten que ver coa petición remitida en 1859 ás Xuntas Xerais de Gipuzkoa de que, tras sufrir unha cazaría, pedise axuda a unha pensión dicindo que estaba “nunha situación de miseria e na imposibilidade de empezar a traballar”. Rexeita. Sánchez Gómez desménteo no seu traballo e di que a situación económica de Altzoko Handia non era desastrosa. Por unha banda, porque o meu pai herdou dous caseríos –XIX. Mentres a maioría das familias guipuscoanas do século XXI vivían en réxime de inquilino, os documentos dos arquivos mostran que gañara diñeiro con espectáculos, até prestalos a familiares e achegados, e que tamén puido comprar un carro para as súas viaxes, un luxo naqueles tempos.

E que sabemos do seu carácter? Repetíronnos que era humilde e tímida, "como todos os fenómenos, explotada na campá de cristal para gardar o queixo", como dicía a revista literaria Musée deas Famililes de París. Pero tamén aquí, o historiador ten claro que non foi utilizado: “Si non quixese seguir nesa vida itinerante (...) estamos seguros de que lle poría un punto de final. Pero non o fixo. E non o fixo porque gañaba bastante diñeiro, sen facer ningún esforzo”. Di que tamén tomou decisións importantes pola súa conta, como cambiar o testamento a favor do pai uns días antes de morrer.

O que non sabemos é como sentía dentro do seu gran corpo, si realmente considerábase un “aborto da natureza”, como escribiu Isabel II á raíña de España. Que pensou cando viu á venda os moldes de bronce das súas mans nun escaparate do barrio da Bolsa de París? Que lle ocorreu cando lle ensinaron naquel museo de Londres o famoso xigante James Toller, “longo e grande no óso buxán”? Ían facer o mesmo con el? Pero non. Non foi vendido para inmortalizar o vidro, e quizá por iso volveu ao seu pobo natal, onde naceu pequeno e cando era normal, para ter unha morte digna.