Vostede di que non miramos correctamente as linguas, si á pel, pero non á faragulla. Que queres dicir?

A maioría das dúbidas dos vascos son sobre a lingua regrada, é dicir, que é o que está mal dito e que é o que está ben dito; sobre o eúscaro unificado, o estándar, a linguaxe recibida, elegante e formal. Estas son algunhas das preguntas máis importantes sobre a lingua. Percíbese na propia escola. Explica aos teus alumnos o que é a lingüística nun primeiro nivel e sorpréndense, os temas que aparecen no libro non saben que teñen que ver coa lingua, nin sequera teñen pistas. Non saben que é a afasia, que é un pidgin, creoler, non saben que, como o eúscaro, outras linguas son xeneticamente illadas. Creo que todos estes temas deberían estar no aire.

Á marxe da gramática regrada, a Academia da Lingua Vasca, as linguaxes…, falta o enfoque biolóxico. Somos vascos e sentímonos orgullosos, euskera e punto, pero somos humanos. Entender a lingua é unha forma de entender o que é o eúscaro. A linguaxe como competencia. Esta capacidade permíteche ser euskaldun, catalán ou gaélico. Aos falantes doutras linguas sucédenlles moitas cousas que nos pasan aos vascos, e parécenos que non, que somos os únicos no mundo. Isto é unha aproximación equivocada. Por exemplo, un afásico terá algúns indicios que só aparecen en eúscaro, pero os indicios que ten o falante con afasia de Brocca [trastorno das áreas expresivas da lingua] son os mesmos en eúscaro e noutras linguas.

Nesa zona andamos bastantes patas.

Non sei si a palabra é pata… temos moito que aprender en comparación coa lingua, o eúscaro no noso caso, a preocupación da xente e a gran curiosidade. Zakilixut pon sobre a mesa case todos os días temas relacionados coa linguaxe. Isto é posible nun país que se ocupa da lingua. A preocupación é moi limitada, limítase á nosa linguaxe, ás nosas tolemias, a esta palabra que se di no noso país que non se di noutros pobos, e por iso sentímonos orgullosos. En canto á linguaxe, é nada. É un gran de area.

Tentou romper o mito das linguas difíciles e fáciles.

Non son o primeiro. O exercicio foi realizado polo lingüista madrileño Juan Carlos Moreno Cabrera, quen ten un libro relacionado con este tema.

Eu agora estou a estudar catalán. Teño no cerebro outra lingua romance [o castelán] e iso axúdame enormemente ao estudo. Bo, tamén se pode converter nun obstáculo pola proximidade que existe entre ambos: traballar en castelán e catalán para Treballar. Pode haber similitudes tipolóxicas entre varias linguas. Quizá non sexan semellanzas superficiais, pero cando empezas a mirar co microscopio ves que hai grandes semellanzas entre ambos. O catalán, o castelán e o francés poden existir semellanzas, na medida en que son linguas dunha mesma familia, como poden existir semellanzas entre persoas dunha mesma familia, aínda que non necesariamente. Entón, se empezas a estudar catalán sabendo francés ou italiano, resultarache máis fácil aprender, por exemplo, que si es un inuit. Porque os Inuit teñen outra familia lingüística, máis afastada, con outras características. Por outra banda, pode darse o caso de que dúas linguas non pertenzan á mesma familia e, por tanto, non teñan parentesco, pero ao mesmo tempo coincidan en determinadas características. Por exemplo, se un vasco aprende xaponés, verá enseguida que as cousas se ordenan de forma similar en xaponés, é dicir, primeiro o suxeito, daquela o complemento e finalmente o verbo, como o facemos en eúscaro. Neste sentido, o eúscaro aseméllase máis ao xaponés que ao catalán, xa que en catalán se coloca primeiro o suxeito, logo colócase o verbo e finalmente o complemento.

Á marxe diso, é máis difícil ou máis fácil dicir se unha lingua é máis difícil? Aínda que era filla dos 60, estudaba inglés na ikastola, pero ostras!, empezo a aprender as preposicións do inglés!

É un mito alimentado intencionadamente pola existencia de linguaxes sinxelas e difíciles?

Claro. Se hai intencionalidade política, non aprendamos euskara. Pero eu diría que os vascos tamén alimentamos o mito: nós somos diferentes, a primeira lingua de Europa, non é indoeuropea… Etxekalte, claro. Porque tamén se di: é difícil, non se pode estudar… Coñezo a lingüistas en todo o mundo e coñecín aos neoiorquinos que saben eúscaro, checos, polacos. Non é certo que non se poida aprender. Isto demóstrano os falantes de diferentes linguas e non refírome só aos lingüistas. En Ondarroa os falantes de wolof aprenderon euskera e dirame o que teñen que ver a wolofera e o eúscaro.

Non se pode dicir que non se poida aprender. Non nos convén dicilo aos vascos, estamos en contra de nós mesmos. Calquera pode aprenderse, custaralle máis ou menos. Non ter irmás, a nosa lingua pode ter ese inconveniente, pero se pode aprender. A nosa morfología parécenos tremenda, pero empeza a aprender o navajo, a ver se aí non hai ningunha dificultade. A nosa non é máis difícil nin máis fácil, non é máis que outra lingua do mundo.

Sen máis, un idioma máis.

Para min, desde un punto de vista obxectivo, si, pero é a lingua que levo no corazón. Con todo, é certo que no eúscaro recolléronse unha serie de características tipológicamente diferenciadas. Entre os lingüistas externos, o eúscaro crea a fascinación que non xera ningunha outra lingua. Dislle a alguén que es un experto en eúscaro e vénche a preguntar en torno ao café. Ao parecer, o eúscaro non é só un ollo azul, senón un ollo azul máis este e outros. No saco do eúscaro acumúlanse unhas características especiais que non se atopan en ningún outro sitio. Quizá o mesmo poida suceder noutra lingua, pode ter algunhas características especiais á vez, pero quizá non as súas características exóticas. Nós pomos as cousas ao revés, temos unha linguaxe ergativo, temos estruturas como nor-nork... Cando acumulas todos eles, ao final dis, ostra! mira que flor curiosa temos aquí.

Non sei como nos imos a arranxar nesta pregunta para non facer spoilers. Somos o único animal con lingua?

Doume conta de que evolucionei. Tiña unha perspectiva máis antropocentrista que a que teño agora. Teño ao redor de 80 alumnos de 18 anos cada ano e véñenme preguntas de alí e de aquí. Sempre lles dixen: a linguaxe humana é única, non atoparedes outro, pero se vos pondes a buscar, as características da linguaxe humana son estas, e si colledes o saco de todas as características dificilmente atoparédelo. Que pasa cando tomas ese punto de vista, como eu tomeino durante anos? Vou facer un recoñecemento, como o fixo Hertzainak naquela marabillosa canción do pasado. Se vostede toma este punto de vista, logo non ten con que comparar a linguaxe humana. Se o dis, “non hai nada como eu, por tanto non poderedes buscar algo parecido ao que son eu”. Isto reduce moito o campo da investigación.

Non son experta neste tema, pero fagamos unha cousa. Se pos todas as características á vez non as atoparás, de acordo, razón, pero tomemos unha característica e busquémosla noutro lugar e atoparémola. Busque outra característica e atoparémola, e outra e outra.

Fálase da linguaxe humana e dos sistemas de comunicación, fíxeno eu á hora de dar clases, coma se o que teñen os demais animais non fose como a lingua.

Se os seres humanos somos tan especiais, en que está a nosa singularidade? Custarache atopar algunha característica que non sexa a nosa.

O libro recolle exemplos do que acabas de contar, o sistema de comunicación das baleas xibarta, o canto dos paxaros...

O canto dos paxaros é unha cousa e a nosa actuación é outra, pero fíxese o que fixeron os expertos que os estudan, analice algúns discursos dos paxaros. Verás como está estruturado, como as seccións e unidades teñen unha xerarquía, coma se fosen atajos de Leigo. É dicir, algunhas das características que aparecen no canto tamén as atopamos na nosa contorna.

Paréceme que quizais cando dicimos que somos demasiado atrevidos, que non, que non hai lingua en ningún outro sitio. Co paso do tempo sabemos cada vez máis cousas. Eu diría: dálle tempo á ciencia e quizá os que sacabamos a lura, polo si ou polo non, é mellor que empecemos a baixar un pouco a lura.

Vostede falou de corazóns bilingües, é dicir, de relacións entre linguaxe e emocións.

Antes díxenlle que todas as linguas son similares ou o mesmo, eu reivindicaríao, iso é o que eu creo. Pero, claro, non é o mesmo as vivencias que cada un ten coas linguas. Se unha persoa che di "quéroche" ou "che quero", os recordos que transportará a túa memoria transportaranse xunto coa linguaxe. As linguas non nos conmoven por igual.

A frase memorable de Nelson Mandela ten que ver con que se vostede fala a unha persoa na súa lingua iso irá ao seu corazón e se fala nunha lingua que sabe iso irá a si mesmo. Aínda que o corazón está na cabeza, no cerebro non é o mesmo, non emociónache igual. Segundo Mandela, hai unha crenza, pero os investigadores tamén lle mostran que realmente non lle emociona o que lle din na lingua materna da mesma maneira que o que logo aprende.

No libro faise especial referencia ás reaccións dos falantes coas palabras tabú, as maldicións. Teñen repercusión social e emocional, saen dun discurso bastante neutro. As persoas investigan as reaccións das persoas utilizando as palabras tabú e as rifas en diferentes idiomas. Que viron? Han visto que a resposta emocional non é a mesma en todas as linguas, senón que xera unha reacción emocional diferente á que utiliza a linguaxe. Os lingüistas teñen aí o seu campo de investigación.

Os investigadores demostraron que reaccionamos de forma diferente na linguaxe orixinal. Pero vostede chegou á conclusión de que podemos ter corazóns bilingües.

Non me fixeron probas no laboratorio, non fun doante de datos para os investigadores, pero sinto sinceramente que farían falta anos para saber a reacción emocional de falantes como eu [a súa lingua orixinal é o castelán e o eúscaro na ikastola que aprendeu de neno]. Estou seguro de que me afecta da mesma maneira unha e outra lingua. A razón pode ser que o eúscaro é unha lingua que, aínda que non sexa a miña lingua materna, coñezo desde moi neno. & '97; A señorita Agurtzane, de Bermeo, falábame das rías en eúscaro, era unha señorita de xenio vivo. Á parte diso, a miña relación emocional co eúscaro foi a partir da ikastola, a diferenza doutros vascoparlantes, que podían ser euskaldunes de orixe, pero que o romperon co eúscaro.

Se explorasen falantes como eu, a que conclusións chegarían? Tiven unha estreita relación coa segunda lingua, o eúscaro. A autora do libro Lost in translation, Eva Hoffman [o seu idioma orixinal era polaco], sinalaba que para ela a palabra río non tiña connotación en polaco, non tiña o mesmo eco emocional. Pero un día, en EE.UU. leva moitos anos ensinando literatura en inglés, dáse conta de que o inglés emociona o que lle emociona o polaco!

Isto quere dicir que nun momento determinado, falando metaforicamente, claro, pódese converter nun corazón bilingüe. Eu creo que o teño.