Máis aló do que cada un poida opinar sobre a psicanálise, é innegable a influencia que as teorías freudianas han tido na nosa cultura occidental e na nosa visión do mundo, que cambiaron radicalmente a forma de entender o mundo interior da xente, ou o razoamento para explicar os trastornos mentais. O fito foi marcado polo descubrimento do inconsciente. Porque nos deu a coñecer a existencia dunha zona secreta, escura e famosa, na que habitan as forzas máis heteroxéneas e contraditorias que forman o noso eu, descoñecidas para a conciencia, que teñen en nós o poder até o punto de ter un poder case total sobre a nosa conduta.

A investigación en profundidade deste concepto comezou porque Freud buscaba a orixe da neurosis e, para empezar, viu que o inconsciente estaba composto por dous partes diferentes. En primeiro lugar, estaría todo o relacionado co noso instinto natural, que funciona baixo os principios do pracer, e que busca instintivamente a satisfacción de desexos e necesidades naturais. No outro, os desexos que se tiveron que reprimir ao chocar o instinto coa frustrante realidade exterior, e que debemos extraer do noso ámbito consciente para poder vivir tranquilamente e para que a represión sexa realmente efectiva. A neurosis, por tanto, produciríase cando reprimimos a nosa natureza por evitar a dor ou por medo á pena.

As consecuencias destes descubrimentos eran tan evidentes como perturbadoras. Si a realidade opúñase ás necesidades instintivas das persoas e a súa represión estaba no punto de partida dos trastornos neuróticos, estaba claro quen era o culpable da cuestión individual e do sistema social: a sociedade. Pero Freud non estaba disposto a isto. Era membro da burguesía austriaca do século XIX, e o problema era tamén denunciar o poder, ou reivindicar a necesidade de buscar a solución da neurosis colectiva na transformación político-social.

Así, e por iso, inventaría o do instinto de morte. Revolucionou a primeira formulación da súa teoría e cambiou radicalmente, da noite para a mañá, o seu punto de vista sobre a instancia que defendera até entón. De súpeto, e en base ás peculiaridades (só) dos seus pacientes masoquistas que supostamente buscaban displacer, representou esas correntes descoñecidas no noso interior, formadas por impulsos perversos, atribuíndo dalgunha maneira o sufrimento das persoas á propia natureza do instinto.

Así, conseguía declarar inocente a orde social autoritario e represivo, exculpiendo de toda responsabilidade que puidese ter na miseria psicolóxica da xente e xustificando, de paso, a necesidade dunha educación baseada na represión da nosa natureza en beneficio da civilización.

Quixen traer este episodio da historia da psicoloxía a estas liñas, porque a súa implicación política é maior do que poden imaxinar, e chegan até os nosos días acháquelos deste punto de vista que ten en conta a existencia do instinto de morte. Seguimos dando á educación, o instinto dos nenos, o papel da dominación da natureza e o carácter, porque temos interiorizado que os seres humanos non eramos capaces de vivir nunha sociedade civilizada. Sen darse conta de que iso é o que nos fai máis neuróticos e patolóxicos que civilizar.

Como na época freudiana, a educación baseada na represión é só un procedemento para aceptar o statu quo, unha tara que hai que provocar no ser humano e que, estando san, nunca aceptaría para saborear.

“E entón non hai esperanza?”, preguntouse Wilhelm Reich. “Si, xa existe. Só si demostramos a dignidade e a coraxe suficientes para ser conscientes do noso fracaso”. Pois, claro.