Desde mediados do século XVII até o século XIX partiron da costa atlántica do reino de Francia 4.220 expedicións a África para embarcar aos negros e ser vendidos como escravos nas colonias americanas, segundo datos facilitados polo Memorial da Abolición de Nantes, da que só xurdiron 1.714 expedicións. A escravitude foi unha fonte de riqueza para grandes cidades como Nantes e Bordeus, e non serían o que son hoxe sen aquel negocio. Pero tamén os tratantes de cidades máis pequenas enriquecéronse vendendo corpos humanos, entre eles os de Bayona.

Segundo a asociación anti-racista Mémoires et Partages (Recordos e compartimientos), os negros deportados nese tempo á capital labortana foron polo menos uns 4.500, mentres que Baiona foi o oitavo porto négriego, moi por detrás dA Rochelle, A Havre, Sant-Maloù e outros. Dun estudo realizado polo historiador Jean Mettas pódese concluír que no século XVIII saíron dez barcos na costa africana para secuestrar aos escravos, como L´Hereuse (Feliz), conducidos por Pierre Dolhon, que levaron 249 escravos a Haití en 1765.

E no desenvolvemento da construción naval tamén influíu notablemente este tráfico humano, xa que moitos dos barcos que se celebraban en Baiona eran para os navieiros de Nantes ou Bordeus. Entre os tratantes bayoneses atopábanse os irmáns Cabarrús –Dominique Denis e Dominique Eugène–, que puxeron nomes exóticos como Roy-de-Cabinde ou Roy-de-Malimbe desde os portos de Guinea e Angola en viaxes mortais a Cap-Français en Haití.

A pegada que deixaron en Haití os vascos, os biarnoteses e os gascones colonizadores é inmensa. Os expertos sinalan a necesidade de concretar mellor as cifras desta participación, xa que miles foron os que acudiron a Saint-Domínguez co fin de apoderarse das terras e enriquecelas con escravitude. Mémoires et Partages sinala que dos 30.000 colonizadores, o 40% pertencían á rexión de Aquitania; non en balde, o investigador bordelés Jacques de Cauna chamou a este territorio “O Dourado de Aquitania”. En Haití aínda hai topónimos que lembran aos esclavistas vascos, como Labadie, Garat, Navarre, Carrère… “As grandes familias de comerciantes de Baiona estaban completamente ligadas a Saint-Domínguez”, explicou De Caun nun artigo publicado no xornal Sud Ouest.

Negresse

Moitos destes colonos, por casualidade dos criollos ou indianos, adoptaron o costume de regresar ao seu pobo natal con escravos para dedicarse á cociña ou ao servizo, explotación que se pode ver nalgúns lugares das cidades de Lapurdi. Probablemente o máis coñecido é o barrio dA Negresse, xunto á estación de ferrocarril de Biarritz, coñecido tradicionalmente en eúscaro como Harausta ou Heustarre. Ao parecer, A Negresse é o alias que os soldados de Napoleón Bonaparte puxeron ao camareiro negro dunha dos seus hostais; en 1986, a Casa Consistorial retirou o orixinal en eúscaro e puxo ese nome oficial ao barrio.

O 22 de agosto de 2019, véspera do cume do G7, Mémoires et Partages realizou unha acción informativa na estación de Biarritz para denunciar o carácter humillante deste nome, e a policía detivo violentamente á escritora e fundadora da asociación Karfa Sira Diallo. A cuestión segue nun tribunal de Pau. Con todo, como consecuencia desta acción e tras a repercusión que tivo, a asociación conseguiu cambiar algúns nomes nalgúns lugares; no mesmo mes de agosto, a farmacia xunto á estación deixou de ser A Negresse.

Escravos na cela de San Juan de Luz

Aínda que o máis habitual era levar os escravos directamente de África a América, en ocasións facíanse escalas e os humanos almacenaban durante un tempo como outro produto de tráfico comercial. En Euskal Herria tamén había lugares destas características, non só nos portos, senón tamén nos castelos.

No seu libro Belzenia, prison d’esclaves noirs au Pays basque (Belenia, cárcere de escravos negros no País Vasco), publicado polo investigador Kepa Arburua Olaizola en 2013, explica que no palacio Belenia, situado entre Ziburu e San Juan de Luz, os escravos eran encerrados nun cortello de 40 centímetros de grosor. Tamén se conservan as casetas das gardas, onde se acumularon máis dun centenar de escravos, segundo os documentos da época.

Este lugar está relacionado co doninal Michel Joseph Leremboure, alcalde de Port-au-Prince, capital de Haití. Leremboure, con grandes plantacións de café de Saint-Domingo, entre elas unha chamada Donibane, ordenou en 1802 ao capitán esclavista François Harismendy, de Urruña, que levase negros da illa Goree de Senegal, para a súa posterior venda en EE UU. A nave de Harismendy fixo escala aos escravos presos que estiveran en Lapurdi e Belenia.

Leremboure era un anti-abolicionista apaixonado e, cando estalou a revolución dos escravos en 1791, exiliouse da colonia –ler aquí unha ampla reportaxe que explica a orixe e evolución destes feitos–. Cando regresou coa intención de recuperar as súas propiedades, o xeneral independentista Jean-Jacques Dessalines ordenou a súa detención e fusilamento. O fillo de Leremboure, Paul San Juan de Luz, foi posteriormente alcalde de Lohizune, e nesa localidade a súa familia tiña o elegante palacio Luís XIV.aren, que seguramente comprou co diñeiro das Antillas.

Non se pode negar que importantes personaxes vascos loitaron polos abolicionistas e a revolución, como o deputado Jean-Baptiste Gerard, non todos eran esclavistas. Pero canto máis investigamos ao redor deste escuro negocio, máis profundo é o barro que rodea o noso pasado.