A honra e o encomio non son escasos Katrina Esau, unha dama de 88 anos de Sudáfrica: Foi declarada “raíña” polas súas comunidades en 2015; en 2014 o presidente da Orde Nacional da Baobaba de Prata, Jacob Zuma; en 2020, o presidente Cyril Ramaphosa concedeulle a denominación de “tesouro vivo”. Como é obvio, estas son as citas de gran repercusión, son moitas máis as grazas que no día a día fanlle os demais.

Porque a raíña Esau, a gran raíña, o seu gran reto, a súa gran determinación e o gran traballo que ela leva: N|aa, unha das linguas máis antigas do mundo, está a transmitirse aos descendentes, porque sabe que cando dea o último alento tamén dará a última palabra. Porque Katrina Esau é a última falante que fala N|uu.
Non desexa que desapareza o N|uu xunto con el. O 7 de xuño faleceu o seu irmán, Oom Simon, deixándolle sen interlocutor á súa irmá. No duelo, o Goberno de Sudáfrica publicou tamén o documento: “Oom era o irmán máis novo de Simon Sauls Katrina Esauren, un dos dous últimos falantes que falaban da lingua N|uu en común. Coñecía ben os nomes dos animais e insectos en N|uu. Con ela perdemos valiosos coñecementos. Xogou un papel importante na loita polo recoñecemento, protección, supervivencia e promoción da lingua. Grazas a todo o que fixo, démonos conta de que como africanos temos unha rica herdanza entre mans e que temos o orgullo de sentirnos orgullosos”.

Katrina Esau pertence á comunidade de San, que forma parte do poboado indíxena en Khoisa, seguindo os últimos achados arqueolóxicos, o máis antigo de África, que podería estar situado no sur de África nos últimos 44.000 anos. Os cazadores-recolectores de xeración en xeración ven forzados a ser sedentarios na actualidade os San Autóctonos de entre 120.000 e 140.000 en número. Ao longo da historia, tanto polas ocupacións de diferentes poboacións sedentarias locais (Khoikhoi e Bantuak, por exemplo), como polas ocupacións de herboinas e británicas a partir do século XVII, polo sistema Apartheid e polo neocolonialismo das multinacionais que existen na actualidade, estas non poden vivir libremente e perden todo o caos.

En 1931, Kalahari Gemsbo sufriu unha violenta negación coa creación do parque natural National Park, cunha extensión de 38.000 km2. Desde os ollos das autoridades, a persistencia da natureza rimaba coa falta de presenza humana, polo que foron ventados desde as súas terras en 1956. “Atopados tan lonxe uns doutros, nos últimos 30 anos non puideron adiantarse á súa maneira, incluso a imposibilidade de definilos como comunidade” pode lerse no documento Lles Khomani San de l’Afrique du Sud (“Khomani Sanak en Sudáfrica”).

Entre tanto, evidentemente, prohibíuselles o uso de N|uu. “Non aprendín esta lingua, tíñama moi ben do peito da miña nai e tiven que enterrala no fígado”, conta Esau no documental Lost tongue, porque tivo que silenciar a súa e falar Afrikaans de colonos derivados do holandés. Traballaba ao servizo dos colonos nunha familia de afrikaners, esclavizando aos seus pais. Para eles non se queimou “” ou “tesouro”... chamábase “Geelmeid”, “camareiro amarelo”, a modo de limitarse en todo momento á clase social subxacente e á raza oprimida.

Unha lingua antiga, única

Unha vez finalizado o sistema de apartheid en 1991, varios San Sebastián vinculáronse á reivindicación dos seus dereitos, ao parecer Nelson Mandela facilitou o camiño, orixinariamente materno, que tamén era San. Katrina Esau comezou desde os seus inicios na década de 2000 coa instalación de cadeiras no corredor da casa e o ensino da lingua N|uu aos nenos da zona. No seu afán de axudar e de asegurar a transmisión desta lingua sen interlocutores, algúns lingüistas tamén pasaron á escritura o que até agora deixara pasar por boca de boca. Un paso máis: Katrina Esau publicou tamén o libro Qhoi n|a Tjhoi (“Dortoka eta ostruka”), o primeiro libro publicado en xuño a principios de xuño en N|uu. É un conto dirixido a nenos e nenas.

Cada quince días desaparece unha lingua no mundo, cada vez que morre, levando aos últimos falantes a un mundo con el. Iso é o que sabe Katrina Esau e por iso vai transmitindo unha palabra o máis posible dese corpo canso. Porque desaparecería a lingua N|uu, unha das linguas máis antigas e mesmo máis ricas do mundo, desaparecería. Consta de 114 fonemas ou sons orais (supomos uns 40 fonemas en francés ou inglés, non detectados en eúscaro). Tamén é unha linguaxe con clics, ten 45 clicks diferentes que se crean tocando o padal coa lingua ou cos beizos! Hoxe en día son poucas as linguas deste tipo, unhas 30 no sur e leste de África, así como a lingua de Damin que se falou entre os aborígenes australianos.

Baseándose nunha investigación xenética, no artigo titulado “In the footsteps of the first human language” publicado por The New York Times pódese ler o seguinte: “Algunhas das linguas que se falan hoxe en día son ecos da vella lingua materna dos primeiros seres humanos? A maioría dos lingüistas afirman que as linguas se alteran demasiado rápido para que isto sexa posible. Con todo, segundo un novo estudo xenético que destacou a gran antigüidade nun determinado grupo lingüístico, é posible que algunhas das súas características diferenciais sexan as da lingua materna orixinal. Falamos das linguas latentes de África do Sur (as do grupo Khoisan, Khoin, Hottentots e San Populus)”. Coa marcha de Katrina Esuen tamén temos o final deste longo fío. Da análise do ADN destes falantes despréndese que forman parte dun xenético moi antigo: “Todos os grupos humanos teñen a mesma idade, xa que descenden da mesma poboación antiga. Pero os genetistas son agora capaces de colocar a estes grupos humanos sobre a árbore xenealógico da humanidade. Os grupos situados no extremo das ramas máis curtas, recentemente separáronse das poboacións máis antigas e son máis novas, genealógicamente, que os situados nos extremos das ramas máis longas. Segundo o ADN mitocondrial, a liñaxe Ju–hoansi [de Khoisan] é tan vello que case volve á raíz da árbore humana”, pódese ler no artigo.

Desde 2018 uns representantes do pobo de Khoisan acampan ante a palación do goberno: “Seguindo a historia que se ensinou, desapareceron os pobos de Khoi e San. Estamos aquí para lembrarnos que estamos vivos e que pedimos o recoñecemento da nosa identidade”. Entre as súas reivindicacións figura a oficialidade para a lingua N|uu. A pesar de que Sudáfrica conta cun total de once linguas oficiais, o seu recoñecemento non se centrou aínda nesa lingua que sempre existiu.