Todo ocorreu en cen días, do 7 de abril ao 13 de xullo de 1994. En pouco máis de tres meses, case un millón de persoas foron asasinadas na caza humana dirixida polo goberno dos bandos de Ruanda. En termos cuantitativos dise que morreron entre medio millón e un millón de persoas, pero o máis aceptado é o dos 800.000 mortos, o 70% das tutorías de Ruanda. A maioría si, pero non todas eran tubulas, tamén mataron a miles de pulidos “moderados”, que non estaban de acordo cos errados do goberno, os familiares das tutsis, os amigos das tutsis, os baleiros que non mataban as tutsis... todos eles convertéronse en vítimas das milicias de Interahamwe, que significa que traballan xuntos. Dise que é o maior asasinato do mundo que se produciu en tan curto período de tempo no século XX, e que tampouco no holocausto produciuse unha masacre de tamaño en tan curto prazo.

Todo iso baixo a mirada dos 2.300 cascos azuis da ONU que vixiaban o país, moitos deles soldados belgas. Francia tamén estaba sobre a táboa de xadrez, pero apoiando ao goberno do xenocidio dos baleiros, tanto antes como despois dos asasinatos. É máis, cando as tubaxes sublevadas tiveron que coller a capital de Kigal e o goberno dos bandos viuse obrigado a fuxir, Francia tamén lles ofreceu o escape a través da operación humanitaria Turquesa. Francia sempre dixo que non sabía que estaba a pasar, e moito menos que estaba a preparar o xenocidio. Hoxe en día está claro que o sabía e, aínda que sexa de palabra, iso é o que Macron acaba de aprobar no Centro da Memoria do Xenocidio de Kigali. Alí están enterrados os cadáveres de 250.000 persoas.

Existen decenas de libros, películas, informes e miles de artigos sobre o xenocidio de Ruanda. Dous deles son recentes. Unha, a solicitada polo Goberno ruandés a un prestixioso grupo de avogados de Washington, o informe Muse, e outra, a encomendada por Emanuel Macron ao historiador francés Vicent Duclert, o informe Duclert. Ambos coinciden na responsabilidade de Francia, pero non na determinación do grao de responsabilidade. Logo tocaremos as conclusións dos informes, xa que en primeiro lugar retrocedemos un século, xa que todo o tema do xenocidio é dificilmente comprensible sen seguir por completo a súa pegada colonial.

A marca Hutu ou tutsi estaba
baixo o control de Ruanda Alemaña durante a Primeira Guerra Mundial, pero ao finalizar a guerra pasou a depender de Bélxica. Dous grupos dominantes, o 85% vacios, case todos os restantes tubulares e o 1% twa etnia (pigmeos). Os baleiros eran campesiños en xeral e as porcas os gandeiros. Os novos colonizadores apoiaron as tubulas e esta minoría controlou con rigor a maioría dos baleiros que tiñan o carácter de castes reducidas. Bélxica tamén dotou aos bandos dunha ferramenta que logo sería clave no xenocidio de 1994: os novos documentos de identidade determinaban si o cidadán era tuta ou buxán.

Pero os novos ventos anticolonialistas e de liberación nacional non apoiaron aos belgas e as “tusias” puxéronse á fronte do proceso de independencia de Ruanda, creando un movemento en contacto co socialista. Bélxica cambiouno aliándose e, coa axuda da Igrexa católica, comezou a soster os bandos, expulsaron ao rei tuto e proclamaron a república. Os cidadáns de segunda orde eran Tutsias. A partir da década dos 50 os asasinatos e persecucións entre ambos os grupos foron frecuentes.

Entre elas destaca a de 1959, na que os bandos atacaron as tutsis, mataron a miles de persoas e outros miles fuxiron a países próximos, entre eles Uganda. Este momento é importante, xa que do grupo exiliado nese país xurdiría a Fronte Patriótica de Ruanda (RFP), que logo asumiría o poder en 1994. Paul Kagame, entón líder daquel grupo de guerrillas, en xullo de 1994 ocupou a xefatura de Ruanda e mantivo o mando até a data.

Juvenal Habyarimana
Independencia e despois varios golpes de estado en Ruanda, un deles outorgado polo bandido xeral Juvenal Habyarimana. Este é tamén un nome crave na historia do xenocidio, xa que a partir de entón aumentou a exclusión étnica contra as tutsis, até converterse paulatinamente nunha limpeza étnica, gobernando na Ruanda de 1994 e o seu goberno foi clave na opresión das tutsis cascudas, como as chamaban.

Segundo o famoso libro Polo ben do imperio, vestido co historiador Josep Fontana, os belgas e a Igrexa católica apoiaron reiteradamente os bandos, así como “manter os intentos de invasión das tutsis expatriadas e os asasinatos programados que tiveron lugar a partir de 1963, anunciando o que ocorrería en 1994”. Francia asinou en 1975 un acordo militar co xeneral Habyarimana. Desde entón, o réxime interveu manualmente con Francia, e especialmente co presidente socialista François Mitterrand. O Habyarimán e este estableceron unha estreita relación persoal, que, como sinalaron posteriormente os informes, foi moi importante para comprender a actitude ante o xenocidio.

Hai que recoñecer que non é fácil seguir a pegada do xenocidio de Ruanda, que hai moitas perspectivas e que o relato se fai de diversas maneiras, como é habitual nestes casos. Visión da ONU, EEUU, Francia e Bélxica, Organización para a Unión de África... Que crer e a quen crer? Neste sentido, nesta reportaxe o báculo de Fontana é fundamental para comprender mellor os pormenores do “xenocidio dos cen días”.

A planificación da
masacre, a partir de 1990, viuse reforzada polos ataques do RFP e os seus continuos golpes e a mala situación económica do país, obrigaron a Habyarimán a asinar a paz co grupo rebelde liderado por Paul Kagam. Tamén se abriu un proceso de aparente democratización e asinouse o Acordo de Arusha, que nunca fose aprobado polo bandido exército ruandés. En realidade, nin sequera o propio Habyarimán, nin o xefe, impulsado tamén polas rebelións do exército, manifestou publicamente que o acordo era só un “anaco de papel”.

Segundo describe Fontana, o coronel Thenoeste Bagosora, que lle axudou a asinar un acordo en Arushara (Tanzania), dixo recentemente: “Veño preparar a Apocalipse”. “Mentres tanto –segue o historiador– o lehendakari reuniuse con 35 dirixentes das milicias interahamwe para facer listas de todos os que debían morrer e comprar as armas necesarias no estranxeiro para levar a cabo o seu traballo”.

O Tribunal Penal Internacional de Ruanda, creado pola ONU, condenou en 2008 a Bagosora a toda a vida en prisión como “principal planificador do xenocidio”. Asinouse o Acordo de Arusha, pero a maioría dos expertos aseguran que Habyarimana e o seu clan levaban anos preparando a “solución final” dos baleiros, para deixar limpo o “país do mil collados”, e por fin “para acabar co problema dos baleiros”. Entre 1990 e 1993, Francia enviou a Ruanda un número de armas de valor de 20,5 millóns de euros, así como asesores para a formación do exército e das milicias que posteriormente serviron de base ao xenocidio. O Goberno ruandés comprou até 600.000 machetes, a arma máis utilizada nos asasinatos. Todos os informes que estudaron o tema afirman que a preparación dos asasinatos foi alta e moi metódica. Os medios de comunicación marxinais baleiros tamén prepararon con entusiasmo o ambiente genocial, entre os que destacou a Radio Televisión Libre dos Mil Outeiros.

Punto de partida: A morte de
Habyarimán o 6 de abril de 1994, un mísil golpeou o avión con Habyarimana e Cyprien Ntarymira, presidente de Burundi, e ambos foron asasinados. O xenocidio xa se estaba preparando, pero ao día seguinte comezou a masacre. O exército ruandés e as vellas milicias asasinaron ao primeiro ministro buxán e aos dez cascos azuis belgas que o custodiaban; ao presidente do Tribunal Constitucional e a moitos outros cargos institucionais. Así, tamén se considerou aberta a caza das tutsis.

E quen lanzou a misión contra o avión? Segundo os baleiros, as forzas do RFP de Kagame, e as tutsias os erros extremos. Naquela época falouse da posibilidade de que fosen soldados belgas, e Colette Braekman, do diario belga Le Soir, publicou un artigo dicindo que foron soldados franceses. Fontana afirma que, segundo os últimos estudos, só se puido lanzar a misioneira desde as zonas onde había o exército ruandés.

Dous son os factores que se consideran moi importantes para poder levar a cabo este gran asasinato nun curto período de tempo: un, que os errados fagan unhas listas moi precisas de tubulas; dous, que unha gran parte da poboación buxán había intervido nos asasinatos, ás veces impulsados polo ambiente e ás veces forzados: ou os cidadáns buxán mataban as tutsis ou as milicias matar. Por exemplo, nunha igrexa reúnense 2.000 persoas, a miúdo ofrecéndolles refuxio, e todos os matan, tiran, selectas e insurreccións. Dise que nunca mataron tantas persoas nas igrexas, e o peor, coa complicidade e/ou participación directa de homes e mulleres da igrexa, até o punto de que Vaticano tamén aparece na lista dos que pediron perdón. Sor Gertrudisi e a súa subordinada Mari Kizito foron condenados a 15 e 12 anos de prisión no preito celebrado en Bruxelas pola expulsión de 7.000 grandes persoas protexidas no seu convento e a posterior morte das milicias buxán, coa complicidade de ambas as mulleres, entre as que se incluíu a entrega de gasolina para que 500 persoas protexidas nun garaxe fosen queimadas.

A violación converteuse nunha das armas principais do xenocidio e dise que foi violada entre 100.000 e 250.000 mulleres. Como en todas as guerras, as mulleres estaban no punto de ataque desde hai moito tempo: xa en 1990 o bandido periódico Kangura publicou os dez mandamentos contra as tutias. O primeiro dicía: “Todos os ósos deben saber que todas as mulleres orfas están a traballar pola etnia tusiva. Por tanto, entendemos por traidor o baleiro que casa cunha muller tutsa, que é a súa compañeira, ou que lle considera secretaria ou amante”. Os outros nove mandamentos impulsaban o odio racial contra as tutias, con ordes similares.

E a internacional que?O
dossier elaborado por Le Monde Diplomatique de maio analiza en profundidade as responsabilidades dos suxeitos máis importantes. François Graner, investigador de Survie, describe con precisión a de Francia, explicando todo tipo de obstáculos que o Estado segue pondo no estudo dos arquivos. As autoridades ruandesas, encabezadas por Kagame, denunciaron reiteradamente a negativa de Francia a publicar os documentos solicitados por Kigali.

Collette Braeckman, xornalista de Le Soir, analiza as responsabilidades do seu país desde unha perspectiva histórica e da época do xenocidio. Alude á época do colonialismo, como a evangelización masiva, o uso das tutsis e a destrución da cohesión étnica, por exemplo “un sistema tradicional que distribuía o poder en tres dirixentes, un para a terra, outro para os animais e o terceiro para o exército”.

No dossier da revista mensual hai un artigo bastante significativo, porque subliña de forma moi rigorosa o silencio dos africanos ante o xenocidio. Proba diso foi que en xuño de 1994, en plena masacre, a Organización para a Unión Africana alcanzou o cume anual en Tunes e a situación de Ruanda nin sequera entrou na orde do día. O tema foi analizado no artigo polo escritor senegalés Boubacar Boris Diop, quen concluíu coa elección de presidente en Sudáfrica, Nelson Mandela, na súa intervención: “O que está a pasar en Ruanda é unha vergoña para todos nós. Temos que demostrar que somos capaces de porlles fin con tarefas concretas”. As súas palabras chegaron pronto a París e o presidente Mitterrand estendeu nas Elisio palabras como: “Con ou sen mandela, non imos permitir que os anglosaxóns entren nos nosos problemas”. E a consecuencia foi a organización da Operación Humanitaria Turquesa o máis axiña posible, antes de que os africanos organizasen e enviasen as súas forzas.

E as responsabilidades da ONU? Hoxe en día está moi aceptado que a ONU mirou para outro lado. Até que punto e con que grao de responsabilidade... niso as valoracións non coinciden. Ponse de manifesto a actitude da organización ante o xeneral canadense Roméo Dallaire, que dirixía os cascos azuis de Ruanda, cando xa en xaneiro un desertor que exercera a xefatura de Hutu Power informou o xeneral dos plans de xenocidio e este pediu á organización que enviase 5.000 cascos azuis ben armados máis, coa esperanza de que paralizase os asasinatos. Pola súa banda, a ONU enviou 2.300 soldados retirados e 270 observadores non armados. É máis, segundo Fontana, o secretario xeral de tempada de Boutros-Ghali impediu que o fax que recollía o testemuño do xeneral e a petición chegase ao Consello de Seguridade.

Dez anos despois, no acto de recordo do xenocidio da ONU, Kofi Annan, entón responsable das operacións de paz da ONU, xa secretario xeral da ONU, aprobou: “Se a comunidade internacional houbese actuado con rapidez e firmeza impedise gran parte do xenocidio, pero non houbo vontade política nin grupo de soldados”. Aínda que falamos pouco de EE.UU., foi clave e bloqueou no Consello de Seguridade calquera proposta de axuda a Ruanda, tal e como logo aceptaríao Bill Clinton.

A operación
Turquesa Tutsias quedaron sen ningunha axuda do mundo, pero partindo de Uganda, RFP entrou en Ruanda e en poucos meses conquistou todo o territorio. O 19 de xullo creouse un goberno unificado de bandos e tusiones e o entón líder do RFP, Paul Kagame, actualmente presidente de Ruanda. Coa aprobación da ONU, Francia puxo en marcha a operación Turquesa con 2.500 soldados con fins humanitarios. A Fontana é moi exixente coa operación e, na súa opinión, sobre todo serviu para protexer aos loitadores buxán e canalizar a súa fuxida. A verdade é que non é de estrañar, porque o Goberno francés apoiaba o goberno dos bandos e a guerrilla do RFP como inimigo. A actitude do Estado é tamén unha mostra do seguinte dato: A finais de 1994 celebrouse en Biarritz a reunión dos países francófonos, pero Francia non convidou ao novo goberno ruandés ao cume. Francia e os seus estados membros tamén apoiaron a numerosas persoas relevantes que tiveron responsabilidades no xenocidio.

Así, coa Operación Turquesa, Francia creou unha gran zona no sur de Ruanda, unha quinta parte do territorio, para dar cobertura aos baleiros. Dous millóns de baleiros fuxiron alí xunto ao exército ruandés e, vingándose, as tutias mataron a miles de ósos na súa fuxida. O campamento de dous millóns de refuxiados buxán constituíuse na cidade de Goma en Zaire, unha das máis grandes do mundo.

O informe Muse e Duclert pediu en
2017 á oficina de avogados Levy Firestone Muse de Washington DF que emitise un informe sobre o xenocidio. O grupo presentou as súas conclusións o pasado 19 de abril, tras a publicación do informe Duclert o 26 de marzo. Este último é un encargo de Emmanuel Macron ao historiador Vicent Duclert, que formou un grupo de doce persoas para levar a cabo a investigación. O equipo de Duclert baseouse na investigación dos documentos oficiais, aínda que recoñeceu que non puido acceder a todos os que quería, entre outras cousas porque lle negou o que a Asemblea Nacional pedíalle. O informe Muse, ademais de miles de documentos, utilizou os testemuños de 250 persoas para completar o informe.

O informe Duclert sinala que o Estado francés tivo unha responsabilidade política, institucional e ética no xenocidio de Ruanda, “sobre todo pola negativa das autoridades que puideron modificar o fluxo dos acontecementos”. E tamén di que nos máximos niveis da autoridade estatal ignorouse ante o que estaba a suceder, cando coñecían toda a información para a toma de decisións. Con todo, a acusación de responsabilidade faio de forma moi difusa e deixando a salvo da responsabilidade da complicidade, pois non ha visto que Francia participe directa ou indirectamente no xenocidio.

O informe Muse é máis rigoroso con Francia. Por unha banda, toma ben o informe Duclert, e Francia veo na dirección axeitada para asumir responsabilidades. Tamén valora positivamente a apertura paulatina dos arquivos, pero denuncia que aínda non se abra todo. Ao mesmo tempo, critica a investigación de Duclert, sobre todo porque “non fixa a verdadeira responsabilidade que tivo o Estado francés. En realidade, el non responsabiliza demasiado ao Estado francés, que fixo posible o xenocidio que era evitable. No noso informe si o facemos”. Vicent Duclert, nunha entrevista concedida en Le Monde co informe dos estadounidenses, dicía: “A mentira, a manipulación e a paixón contaminan o dossier de Ruanda”.

Cando as autoridades francesas e ruandesas están a realizar un proceso de aproximación entre ambos os países, está por ver en que medida os Estados interesados cubrirán as responsabilidades dos franceses. A verdade vai camiño aos poucos, pero Emmanuel Macron pode ter a tentación de comprar diñeiro para xustiza e reparación, grazas á represión que xa ten anunciada como axuda internacional.