As fotografías da guerra civil inédita non se atopan cada día, son valiosos documentos históricos que axudan a comprender o sucedido naquel conflito que desencadeou o golpe de estado fascista de 1936. Por iso, merece especial atención unha parte do fondo doado en 2019 pola familia do fotógrafo Sigfrido Koch Bengoechea (1908-1973) ao Museo San Telmo de San Sebastián: 231 imaxes dun álbum oculto durante 80 anos, tomadas da retagarda franquista en 1937 e 1938.

Estas imaxes inéditas exponse agora en San Telmo, na exposición "Kearen eta lanbroaren artean", aberta até o 23 de maio. Da man dos comisarios Juantxo Egaña e Le Fontanella, ademais destas fotografías da guerra, colgaron outros contidos, como revistas ilustradas da época ou outros traballos de prestixiosos fotógrafos, para contextualizar estas imaxes de Koch. A exposición consta de dous partes ben diferenciadas, unha de guerra e outra de imaxes idílicas vascas da posguerra, en 1948 País Vasco. Guipúzcoa. Publicados no libro. A diferenza entre ambos é evidente, o obxectivo é “ver a distancia existente entre un paraíso perdido e un paraíso recuperado”.

Álbum de guerra

O 29 de abril de 1937 os franquistas detiveron a Esteban Urkiaga Lauaxeta, coñecido poeta e director da revista Gudari. A Petite estaba a demostrar aos correspondentes de Gironde a destrución que deixou o bombardeo uns días antes en Gernika. As imaxes da masacre da Lexión Cóndor foron difundidas pola prensa internacional durante eses días por todo o mundo. O 11 de xuño Lauaxeta foi fusilada no cemiterio de Santa Isabel de Vitoria.

Neste contexto, Sigfrido Koch acababa de regresar de Alemaña, coa súa familia, un cónsul alemán e un pasaporte diplomático que serviu para exiliarse durante un tempo ao estalar a guerra. En Gernika recolleu con cámara os edificios queimados polo lume, en Amorebieta, en Galdakao e en Durango, pero alén da fronte de guerra por parte dos franquistas.
A continuación ocultou esas fotos. Por que? Non sabemos, pero é evidente que eran incómodos para el: “Con estas fotos parece que se está preguntando constantemente”, di a guía do museo nunha das visitas programadas estes días.

A mostra inclúe un orixinal álbum orixinal de guerra obsoleto, con todas as imaxes totalmente rectas, pero sen unha orde cronolóxica e xeográfica específico. Ademais dos pobos destruídos, hai imaxes do Cinto de Hierro e dos corpos máis fusilados no camiño de Artxanda en Bilbao ou no cemiterio de Derio: “O fotógrafo móstranos paredes trituradas de balas –explicou Egaña na súa intervención sobre a vida e a obra de Koch–. As fotos de Sigfrido son un documento único, todos eles cun testemuño único”.

Chaman a atención as fotografías da aviación italiana e as bombas na fronte do Ebro, que en 1938 participou na exposición sobre “armas atrapadas ao inimigo” polos franquistas no Kursaal de San Sebastián, coma se coa luz pretendese atrapar unha guerra moderna e futurista. De feito, Sigfrido Koch sacou varias fotografías dos avións alemán e italiano. Que relación mantiña con eles? A resposta é complexa, polo menos atendendo á súa biografía e á da súa familia.

“Da noite para a mañá todo se coce”

O pai de Sigfrido Koch, Willy Koch, chegou a San Sebastián a finais do século XIX desde un pobo do norte de Alemaña e tras estudar técnicas fotográficas con Benjamin Resines abriu o seu estudo na Avenida das Liberdades da capital guipuscoana. Casado con María Magdalena Bengoechea, tiveron catro fillos e converteuse nunha famosa familia de fotógrafos. Ademais de Sigfrido, os seus irmáns Willy, Carmen e Pablo, os seus netos e bisnietos percorreron este oficio.

O 13 de setembro de 1936, cando os requetés navarros entraron en San Sebastián, saquearon o estudo dos kochts, cuxa familia xa estaba exiliada en Alemaña. Sigfrido, casado con Iñaxi Arruti e recentemente nado, escribiu naqueles tempos algo parecido ao cotián, e aínda que se consideraba “apolítico”, a orixe alemá recoñece o seu compromiso: “Hoxe atópome confundido no campo político de xogo, (…) o mundo parecía noso e da noite para a mañá todo se acaba”.

A familia Koch non era franquista, e moito menos partidaria dos nazis –o seu pai axudou aos que fuxían da represión–, pero por outra banda o seu germanofilia era evidente. Así, amar ás patrias vascas e alemás era o mesmo para o fotógrafo. Cando regresaron a Euskal Herria cara á primavera de 1937, Sigfrido parte da persecución das tropas franquistas, moitas veces durante longos días, capturando cun clic e un clic as sombras desa parte traseira da guerra, aínda que non sabemos que é o que motivou a iso. Aí veremos subindo nos avións alemáns ou retratando ao xeneral José Varela coa súa oferta.

Durante a Segunda Guerra Mundial, Wehrmacht recruta ao tres irmáns para loitar polos nazis na fronte este e Italia. Fuxindo da fronte, deténdose, fuxindo de novo… Terminan en Baiona, escondidos en casa dun membro da resistencia, e cando volven da guerra, o tres dormen cunha pistola baixo o colchón, temendo ser represaliados: “Estas armas acabaron no río Urumea a mediados dos anos 70”, afirma Egaña.

Sigfrido non era un fotógrafo de guerra, non podemos situar a Robert Cappa na altura dun fotógrafo. As súas fotos son frías, quizais “crúas”, tal e como escribe Le Fontanella no catálogo da exposición, pero non se crearon para derrubar a muralla de mentira do ocorrido en Gernika, para iso as crónicas do xornalista George Steer ou Herbert R. Contamos con obras do historiador Southworth. “Creo –segue Fontanella– que Sigfrido Koch Bengoechea, a través do seu traballo, estaba a establecer unha certa orde no caos, pero non sei si os propios feitos parecéronlle irracionais, aínda que lamentou a existencia dunha guerra”.

Esta exposición ofrécenos, por tanto, unha visión distinta do fotógrafo e suxírenos unha función máis persoal das fotografías de guerra, quizá liberadora, até reflectir a sombra posterior do fume.